استان مرکزي در روزگار هخامنشيان بخشي از ايالت مادها و قسمتهايي از جنوب آن بخشي از سرزمين اليمائيس بشمار ميرفته است. اين استان در شمار کوست خوربران يعني جايي که خورشيد از آنجا مي رود شامل عراق، کرمانشاهان، کردستان، همدان و ديگر ولايات ايرانشهر بوده است. در تقسيمات کشوري روزگار مغول ها، اين ناحيه عراق عجم ناميده مي‌شد و در قرن هفتم هجري قمري اين منطقه کوهستان يا قهستان (جبال) عراق معروف بوده است. در دوران اوليه شکل گيري شهر هاي استان ، کليه شهر ها بصورت واسط و رابط ميان سه شهر بزرگ همدان، اصفهان و ري عمل مي کرده اند.
استان مرکزي به لحاظ فرهنگي و مذهبي يکي از مراکز اصلي تربيت و پرورش انديشمندان، شعرا، عرفا، سياستمداران و بزرگان محسوب مي شود. از مشاهير و علماي بزرگ ديني، ادبي و فرهنگي اين سرزمين مي توان به حضرت امام خميني (ره)، فخرالدين عراقي، ميزرا ابوالقاسم قائم مقام، ميرزا حسن آشتياني، عباس اقبال آشتياني، ميرزا تقي خان امير کبير، قائم مقام فراهاني، پروفسور حسابي، حضرت آيت ا.. اراکي، ملا احمد نراقي و ملا مهدي نراقي و بسياري از علماي طراز اول ديگر اشاره کرد.
احداث این استان به طور رسمی و با مرکزیت شهرستان اراک فعلی به دوره قاجار و سلطنت فتحعلی‌شاه می‌رسد. در اوايل سلطنت قاجار در بلوک عراق قسمت زيادی از محدوده استان مركزی به علت وسعت زياد و جمعيت فراوان همواره نا امن بود. در زمان فتحعلی‌شاه قشونی به نام عراق تشكيل شد و «يوسف‌خان گرجی» از فتحعلی‌شاه تقاضا كرد تا برای اين قشون يک قلعه نظامی احداث كند. اين قلعه «سلطان‌آباد» خوانده شد و بنای اوليه شهر در سال (1231 ش) به پايان رسيد. شهرستان اراک بعنوان مرکز استان قبل از سال 1317 خورشيدي به نام عراق و پيش از آن به اسم سلطان‌آباد و در بدو امر عنوان قلعه سلطان‌آباد را داشته است.