شهرستان اراک یکی از کلان‌شهرهای ایران و از بزرگترین شهرهای مرکز ایران و مرکز استان مرکزی است. جمعیت اراک در سال ۱۳۹۰خورشیدی برابر با ۵۲۶٬۱۸۲نفر بوده که از این نظر قطب جمعیتی استان مرکزی و چهاردهمین شهر پرجمعیت ایران به حساب می‌آید.

از سده دوم اسلامی ناحیه میان همدان، ری و اصفهان عراق نامیده شد که بعدها برای تمایز با عراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عراق معرب اراک است. اراک نسبت به بسیاری از شهرهای ایران، شهر جوانی محسوب می‌شود. این شهر در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و کمی بیش از دو قرن قدمت دارد. نام شهر که ابتدا قلعه‌ای نظامی در کنار روستای کرهرود بود قلعه سلطان‌آباد، بعد سلطان‌آباد عراق و در سال ۱۳۱۶خورشیدی به اراک تغییر نام داد. بانی شهر اراک یوسف‌خان گرجی معروف به سپهدار بود که شهر را در طول چند سال و با هزینه ۲۰۰٬۰۰۰تومان ساخت. در شهر جدید تمامی تأسیسات شهری از قبیل قنات، حمام، آب‌انبار، مسجد، مدرسه، سقاخانه، بازار و ارگ حکومتی ساخته شد. با رونق‌گیری اقتصاد شهر و عبور راه‌آهن سراسری از شهر، مهاجرت به شهر افزایش یافت.

شهر اراک دارای زمستان‌های سرد و مرطوب و تابستان‌های گرم و خشک است و کوه‌های اطراف شهر، تالاب میقان و دشت فراهان بر آب و هوای آن تأثیر می‌گذارند. شهر در میان پای‌کوه‌های داخلی رشته‌کوه زاگرس قرار دارد و از جمله شهرهای امن از نظر لرزه‌خیزی است که احتمال وقوع زلزله بالای ۵ریشتر در آن بسیار ضعیف است.

مردم شهر اراک عمدتا مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند، اما اقلیتی از مسیحی و بهائی نیز وجود دارند. زبان مردم، فارسی با لهجه اراکی است.

اراک یکی از شهرهای صنعتی ایران است که از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین، از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و به طور کلی چهارمین قطب صنعتی کشور محسوب می‌شود. این شهر به واسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰٪تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگ‌ترین کارخانه تولیدکننده آلومینیوم کشور و وجود بزرگ‌ترین معدن سدیم سولفات کشور، به‌عنوان پایتخت صنعتی ایران شناخته شده‌است.

از لحاظ گردشگری، قدمت بیشتر بناهای تاریخی اراک به دوره قاجار بازمی‌گردد. از مهمترین صنایع دستی شهر، قالی اراک است که در گذشته اهمیت و اعتبار فراوانی داشته است و رقیب قالی کرمان بود.

از سده دوم اسلامی ناحیه میان همدان، ری و اصفهان، عراق نامیده می‌شد که بعدها برای تمایز با عراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عَراق، معرب اراک است. تاریخ بنیان اراک به دو قرن پیش و به دوران قاجار باز می‌گردد. در آن زمان شهر به نام قلعه سلطان‌آباد خوانده می‌شد. علت نام‌گذاری این بود که شهر به دستور فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. نام شهر بعدها به سلطان‌آباد، سپس به سلطان‌آباد عراق و در سال ۱۳۱۶خورشیدی به اراک مبدل گشت.سعید نفیسی نظر می‌دهد که چون می‌خواستند نام قدیم را زنده کنند، نام شهر عراق را به اراک تبدیل نمودند. هرتسفلد محقق آلمانی شکل فارسی اراک را به معنی سرزمین هموار می‌داند.

نام گذاری

برای واژه «اراک» معانی گوناگونی ذکر گردیده‌است که تعدادی از آن‌ها عبارت‌اند از: پایتخت، باغستان، نخلستان و شهرستان. بعضی افراد واژه «اراک» را برگرفته از ایراک که معرب آن کلمه عراق است، دانسته‌اند، زیرا در دوره‌های باستان به مرکز فلات ایران، ایرانستان و ایرانک گفته می‌شد و در دوره اسلامی و به ویژه از قرن یازدهم میلادی جغرافی‌نویسان مسلمان، منطقه یا سرزمین اراک را به صورت عربی شده آن، یعنی عراق تبدیل کردند. ولایت اراک منطقه وسیعی را شامل می‌شد. در دوره رضاشاه نام قدیمی را برگرداندند، امّا این نام صرفاً به بخش سلطان آباد اطلاق شد. حدود ۷۰۰سال ادبیات فارسی تحت تأثیر تلفظ عربی بود که در آن حروف پ، ژ، گ، ک، چ و... حذف و دگرگون می‌شد.

تاریخچه

پیش از ساخت شهر

پیش از ساخت شهر در جای کنونی و در پیرامون آن چند ده وجود داشت، در جنوب شهر ده قلعه و قلعه‌نو و در غرب شهر ده حصار بود که برای ساخت شهر ویران شدند. در جای کنونی شهر دهی بنام دستگرده بوده است که از آثار آن قناتی باقی‌مانده که به «قنات ده» شناخته شده است.

علت شکل‌گیری شهر

شهر اراک را تا پیش از سال ۱۳۱۷خورشیدی، عَراق و پیش از آن سلطان‌آباد می‌گفتند. بانی شهر یوسف‌خان گرجی (معروف به سپهدار عراق) بود. بر پایه روایت‌ها، پیش از ساخت شهر، در محل آن هشت یا ده قلعه به نام‌های خان باباخان، حصار، ده‌کهنه، مرادآباد، آقاسمیع، سلیم، نو و قادر وجود داشت و مردمان قلعه‌ها همیشه در حال درگیری با یکدیگر بودند، یوسف‌خان از درگیری‌های قلعه‌ها شرح حالی به فتحعلی‌شاه قاجار نوشت. وی دستور ویران‌کردن قلعه‌ها و ساخت شهری جدید را از شاه دریافت کرد.

در آن زمان در این ناحیه دو طایفه نیرومند ساکن بودند، خان‌های فراهان که در بخش فراهان کنونی ساکن بودند و خان‌های کَزّاز که در بخش زالیان کنونی ساکن بودند. هر دو طایفه پس از آگاه شدن از تصمیم احداث شهر تازه (قلعه نظامی)، کوشش نمودند حکومت مرکزی را قانع کنند که شهر را در منطقه مسکونی آنها بنا نهد که هرکدام به دلایلی کامیاب نشدند. سرانجام یوسف‌خان گرجی تصمیم می‌گیرد که شهر را در محل کنونی که واپسین نقطه قلمرو فراهان و نخستین نقطه قلمرو کزاز بود بنا نهد تا از بروز اختلاف و درگیری جلوگیری شود.

یوسف‌خان که شهرهای گرجستان و قفقاز را دیده بود، کوشش کرد شهری مرتب و منظم بنا کند که همگی کوچه‌ها در فواصل معین یکدیگر را قطع کنند و پهنای همه آنها ۶ذرع محاسبه شده بود. همچنین بازار شهر در میانه آن گماشته شد که برای عموم مردم دردسترس قرار گیرد.

شکل ساخت شهر

تصویر قدیمی از ارگ حکومتی و برج شیشه

 

 

 

 

نقشه قلعه سلطان‌آباد (بازسازی از نقشه تهیه شده توسط پروسکوریاکف و اوکرانوویچ در سال ۱۸۵۱میلادی)

 

 

بنای شهر اندیشیده شده مشتمل بر بنای ارگ حکومتی شامل همه اداره‌های آن روز، مدرسه‌ها، تعداد فراوانی مسجد، حمام، کوچه، خانه‌های مسکونی، بازار، برج و بارو و همه تأسیسات شهری بود.

برای ساخت شهر ابتدا یک رشته قنات در خارج از محل شهر و از جنوب به شمال حفر شد که مظهر آن در جلوی دروازه جنوب شهر (دروازه قبله) قرار داشت و از آنجا سه قسمت می‌شد، یک قسمت برای ساکنین شرق شهر، یک قسمت برای ساکنین غرب و قسمت سوم به ارک دولتی اختصاص می‌یافت. دیوارهای شهر برای دفاع به شکل برج و بارو و در یک مستطیل به طول ۸۰۰متر و به عرض ۶۰۰متر ساخته شد و دور آن به عرض ۸متر خندقی حفر شد. در چهار سوی دیوارهای شهر، دروازه‌هایی نصب شد. شکل مستطیل شهر به گونه‌ای طراحی شده بود که جهت شهر به سمت قبله باشد. دلیل این امر استفاده خانه‌ها از نور خورشید در زمستان و خنک بودن منازل در تابستان بود. عرض شهر به ۶قسمت و طول آن به ۸قسمت مساوی (به شکل شطرنجی) تقسیم شد و از میان هر قسمت کوچه‌ای ۵متری عبور می‌کرد. کوچه‌های میانی طول و عرض شهر به بازار اختصاص یافت که در طول ۴بازار سقف زده شد. در قسمت شمال شهر ساختمان اداری ارگ حکومتی ساخته شد و کلیه امکانات رفاهی مانند حمام، آب‌انبار، مسجد، مدرسه و سقاخانه در کلیه نقاط شهر احداث شد. در قدیم فضای سبز شهر بسیار زیاد بود، طوری‌که در پشت دیوار شهر تا شعاع چند کیلومتری باغ‌های انگور و تره‌بار وجود داشت.

به دلیل اینکه بانی شهر بیشتر وقت خود را در جبهه‌های جنگ ایران و عثمانی و روس بود، ساخت شهر به صورت یکباره نبوده حدود چندین سال طول کشید تا شکل شهر کامل شود. در کتیبه بنای عمارت نظمیه، تاریخ ساخت ۱۲۲۷قمری و در کتیبه راهروی ارگ حکومتی تاریخ اتمام بنا سال ۱۲۲۸قمری ذکر شده بود (این دو بنا در سال ۱۳۰۸خورشیدی تخریب شد). از نوشته‌های تاریخی چنین استنباط می‌گردد که ساخت شهر بین سال‌های ۱۲۲۷تا ۱۲۳۱قمری بوده است.

تاریخ اتمام بنای شهر طبق سنگ نوشته سردر بازار تاریخی و جلوی مدرسه سپهداری که هردو از بین رفته‌اند مصراع دوم شعر زیر است که به حساب جمل برابر با ۱۲۳۱قمری (۱۸۰۸میلادی) می‌باشد:

به دور سلطان صاحبقران و عهد امید                    نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید

بنابر نوشته‌های تاریخی دوره قاجار، برای بناهای ساخته‌شده در این شهر، مبلغ ۲۰۰٬۰۰۰تومان هزینه اختصاص یافت.

گسترش شهر

پس از پایان بنای شهر، سپهدار گرجی مردم پیرامون را برای سکونت در شهر تازه تشویق می‌نماید. وی کار خود را از روستاهای کرهرود، سنجان و فیجان آغاز می‌کند که در آن زمان به «سه ده» معروف بودند. همچنین شمار بسیاری از خان‌ها و رعایای پیرامون در دو محله قلعه و حصار سکونت داده شدند.

از جمله علل گسترش نامنظم شهر در سال‌های بعد، این بوده که بیشتر باغ‌های شهر به خانه‌های مسکونی تبدیل شد و چون حدود باغ‌ها با جوی‌های آب با مسیرهای غیر مستقیم معین می‌شد، خانه‌های احداث شده به پیروی از آنها نامنظم ساخته شدند. دلیل دیگر نامنظم‌بودن خیابان‌ها، نظارت نداشتن بلدیه به ساخت و سازها تا آن زمان بود. در سال ۱۲۷۱قمری سیل مهاجران از نقاط گوناگون مانند گلپایگان، خمین، بروجرد، کاشان، اصفهان، تبریز، قم و خوانسار به سوی اراک آغاز گشت و موجب آغاز رونق اقتصادی شهر شد. به همین اساس محله‌هایی مانند عباس‌آباد، منق‌آباد، پشت خندق و هزاوه‌ای‌ها شکل گرفت و در سال ۱۳۰۸با همکاری بلدیه عراق، خیابان امام خمینی امروزی، عباس‌آباد و باغ ملی احداث شد و بافت قدیمی شهر مرمت شد.

با عبور راه‌آهن از شهر، گسترش شهرنشینی شتاب گرفت. در سال‌های صلح و آرامش دیوارهای پیرامونی شهر برداشته شد و شهر بی‌رویه رو به گسترش نهاد.

دوران مشروطه

آقا نورالدین عراقی به همراه مجاهدان مشروطه خواه اراک

 

در سال ۱۲۸۵خورشیدی که فرمان مشروطه صادر شد، ۹۲سال از عمر شهر سلطان‌آباد می‌گذشت.در آستانه جنبش مشروطه و ناتوانی قاجار در حمایت از بازرگانان ایرانی در مقابله کمپانی‌های خارجی حاضر در اراک، بازاریان و دست اندرکاران صنعت را به مبارزه با سرمایه‌داران خارجی کشاند. در این زمان مدارس دینی و علمای اراک، بیشتر تابع روحانیون نواندیش نجف از جمله آخوند ملاحمد کاظم خراسانی قرار داشتند. این افراد در دوران مشروطه رهبری جنبش در اراک را بر عهده داشتند که مشهورترین آنها آیت‌الله آقا نورالدین عراقی بود. پس از صدور فرمان مشروطه، آقا نورالدین عراقی نخستین انجمن ولایتی را به همراه دیگر روحانیون نوگرا تأسیس نمود. پس از به توپ بسته شدن مجلس و دوران استبداد صغیر، آزادیخواهان اراک به خاطر حضور پر نفوذ آقا نورالدین عراقی کمتر از دیگر نقاط ایران مورد آزار و اذیت قرار گرفتند.

در آستانه جنبش مشروطه ناتوانی قاجار در حمایت از این بازرگانان ایرانی در مقابله کمپانی‌های خارجی حاضر در اراک، بازاریان و دست اندرکاران صنعت را به مبارزه با سرمایه داران خارجی کشاند. این مبارزه به رهبری روحانیان شیعه که سابقه طولانی حضور در منطقه عراق عجم (به ویژه در قریه کرهرود) را داشتند شکل گرفت. در این زمان مدارس دینی و علمای اراک بیشتر تابع روحانیون نواندیش نجف از جمله آخوند ملاحمد کاظم خراسانی قرار داشتند. این افراد در دوران مشروطه رهبری جنبش در اراک را بر عهده داشتند که مشهورترین آنها آیت‌الله آقا نورالدین عراقی نام داشت. اراک شش انجمن مشروطه خواه داشت که عبارت بودند از:

    انجمن سری آدمیت به ریاست آقااسدالله پروین

    انجمن دموکرات به رهبری حاج میرزا عبدالعظیم

    انجمن تدین تشکیل شده در مدرسه سپهدار به رهبری شیخ علی نخستین

    انجمن آذربایجانیان متشکل از آذربایجانی‌های عراق عجم به رهبری میرزا حبیب‌الله عکاسباشی

    انجمن برادران به رهبری میرزا حسن خان حرآبادی و میرزا علی اکبر کمپانی

    انجمن اعتدالیون به رهبری مجدالممالک

پس از صدور فرمان مشروطه، آقا نورالدین عراقی اوّلین انجمن ولایتی را به همراه دیگران روحانیون نوگرا تأسیس نمود. پس از به توپ بسته شدن مجلس و دوران استبداد صغیر، آزادیخواهان اراک به خاطر حضور پر نفوذ آقا نورالدین عراقی کمتر از دیگر نقاط ایران مورد آزار و اذیت قرار گرفتند.

دوران جنگ جهانی اول و دوم

تا سال ۱۲۷۱قمری جنبه نظامی برای این شهر بیشتر مطرح بود. در این سال به نقل از اعتمادالسلطنه، میرزاحسن، نایب‌الحکومه عراق دکان‌های شهر سلطان‌آباد، عمارت و باغ‌های دیوانی را تعمیر و درخت‌کاری کرد و از شهرهای دیگر از هر قبیل صاحبان صنایع و حرفه‌های گوناگون را به شهر آورد و ساکن کرد.

از این سال به بعد، ولایت عراق علاوه بر نقش نظامی، دارای نقش صنعتی و اقتصادی نیز شد و به واسطه واقع‌شدن در مسیر راه‌های تجاری، مورد توجه کمپانی‌های خارجی قرار گرفت. ورود کمپانی‌های خارجی، به سلطان‌آباد باعث گردید که این شهر بطور ناگهانی گسترش یابد و فضاهای تجاری، مسکونی، اداری، تفریحی جدیدی در آن ایجاد شود. به این ترتیب با وجود رکود اقتصادی حاکم بر کشور، اقتصاد سلطان‌آباد رونق یافت و شرایط جذب جمعیت در این منطقه پدید آمد، اما با آغاز جنگ جهانی اول در اواخر سال ۱۲۹۳خورشیدی، حکومت مرکزی متزلزل شد و سپاهیان روس و انگلیس به شهر وارد و در آن مستقر شدند. بر اثر اشغال شهر، راه‌ها ناامن شد و در نتیجه اقتصاد تجاری سلطان‌آباد بطور ناگهانی سقوط کرد. در شهریور ۱۳۲۰خورشیدی جنگ جهانی دوم آغاز و به داخل ایران کشیده شد، رضاخان از حکومت خلع گردید و مناطقی از کشور به اشغال نیروهای متفقین درآمد. در این دوره، اراک به دلیل دارا بودن یکی از ایستگاه‌های مهم راه‌آهن سراسری ایران از اهمیت ارتباطی خاصی برخوردار بود و به همین لحاظ چند سال توسط متفقین اشغال گردید. سالهای ۱۳۲۰تا ۱۳۳۲خورشیدی را می‌توان یکی از دورانهای برجسته رکود اقتصادی ایران دانست. نابسامانی اقتصادی این سال‌ها، اراک را نیز تحت تأثیر قرار داد، روند مهاجرفرستی شهر آغاز گردید. در طول دوره جنگ جهانی دوم، آب و سوخت در این شهر انبار می‌شد.

با اشغال ایران قحطی، گرانی و کمیابی کالا آغاز شد. نیروهای متفقین غله مازاد روستائیان را می‌گرفتند که این عمل باعث واکنش مردم شد.در سال ۱۳۲۱خورشیدی در هشت شهر کشور شورشهایی رخ داد که در میان آنها وقایع اراک اهمیت خاصی داشت، زیرا شورش گسترده‌تر و مداوم‌تر بود و از شهریور تا اسفندماه همان سال ادامه داشت. در ۲شهریور ۱۳۲۱خورشیدی وزیر دارایی از نخست وزیر تقاضای فرستادن قوا برای سرکوب شورش‌ها را کرد، ولی اعزام نیرو کمکی به حل ماجرا نکرد. در اواخر آبان کسبه بازار دست به اعتصاب زدند و به دستور قوام‌السلطنه عده‌ای دستگیر شدند. این اعتصاب با دخالت وزیر خواربار و تهدید و وعده به اعتصاب‌کنندگان به پایان رسید. این قضیه در اسفندماه همان سال تکرار شد، ولی به سرعت خاتمه یافت.

دوران انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ تحمیلی

کوشش مردم اراک برای سرنگونی تندیس رضا شاه از میدان باغ ملی. تاسوعای ۱۳۵۷خورشیدی

 

 

نخستین حرکت‌های انقلابی در اراک در میانه سال‌های ۱۳۵۵و ۱۳۵۶خورشیدی با سخنرانی و دعوت به تظاهرات رخ داد. نخستین راهپیمایی انجام شده در اراک، تظاهراتی آرام و بدون شعار بود که به وسیله فرهنگیان سازمان‌دهی شده بود. در جریان ۱۰روز سخنرانی احمد جنتی در محرم ۱۳۵۷خورشیدی در اراک، مردم پس از سخنرانی‌های وی هر شب در خیابان تظاهرات می‌کردند و شعار مرگ بر شاه می‌دادند که این نخستین شعار علیه شاه در اراک بود. با بالاگرفتن اوضاع در تاسوعای سال ۱۳۵۷خورشیدی مردم تلاش کردند مجسمه رضاشاه را از میدان باغ‌ملی پایین بکشند، ولی موفق نشدند و در درگیری‌هایی که رخ داد، چهار نفر کشته‌شدند. همان شب مجسمه رضاشاه توسط پلیس از میدان منتقل شد. کشته‌شدن چهار نفر در آن روز باعث ایجاد ترس در مردم و خاموش‌شدن اعتراضات برای یک هفته پس از آن شد.

با آغاز جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹خورشیدی، شهر اراک همانند سایر شهرهای دیگر مورد حمله رژیم بعث عراق قرار گرفت، طوری که در طی ۸سال، ۷۷بار بمباران شد و در این میان ۸۹۵نفر به شهادت رسیدند.شدیدترین حمله به شهر در ۵مرداد ۱۳۶۵اتفاق افتاد. اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیس جمهور وقت) در کتاب کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۵اوج دفاع، از خاطرات آن روز چنین نقل می‌کند:

عمده‌ترین حملات هوایی امروز عراق، علیه مناطق غیرنظامی در اراک صورت گرفت، به این ترتیب که صبح امروز هواپیماهای عراقی به مناطق کارگری صنعتی اطراف شهرستان اراک حمله کردند؛ که بر اثر آن، شماری از کارگران که مشغول کار بودند به شهادت رسیدند. طی این حمله، شش هواپیمای عراقی در حالی که در ارتفاع پایین پرواز می‌کردند کارخانه واگن سازی پارس، آلومینیوم، کارخانه آذرآب، مراکز آموزش ماشین‌سازی اراک، یک ساختمان اداری و یک منطقه در شهر اراک را در مورد حمله قرار دادند. این تعرض هوایی بیش از ۱۰۰شهید و بیش از ۵۰۰مجروح بر جای گذاشت. به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی به نقل از شاهدان عینی بمباران، هواپیماهای عراقی در ارتفاع فوق‌العاده پایین اهداف خود را مورد حمله قرار دادند و کارگرانی را که از محوطه کارخانه‌ها بیرون آمده بودند، به زیر رگبار کالیبرهای خود گرفتند.

پس از این واقعه تعداد کشته‌شدگان در صنایع اراک ۷۲نفر گزارش شد.

تقسیمات کشوری

در دوران قاجار شهر اراک، پس از ساخت به عنوان حکومت‌نشین ولایت عراق برگزیده شد. در دوره پهلوی، بر پایه نخستین قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۱۶آبان ۱۳۱۶خورشیدی)، اراک یکی از ۱۳شهرستان استان شمال بود. سپس بر پایه دومین قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۳بهمن ۱۳۱۶خورشیدی)، اراک در کنار زنجان جزء استان یکم قرار گرفت. اراک در ۱۹۶۳میلادی از استان یکم جدا شد. در سال ۱۳۲۶خورشیدی هم‌زمان با تشکیل استان مرکزی (به مرکزیت تهران)، شهر اراک نیز یکی از شهرهای این استان شد و در سال ۱۳۶۵خورشیدی، مرکز استان مرکزی از تهران به اراک منتقل گردید. یک سال پس از آن استان تهران از استان مرکزی جدا شد. از آن زمان تا کنون شهر اراک به عنوان مرکز استان مرکزی در تقسیمات کشوری شناخته می‌شود.

شهر اراک یکی از کلان‌شهرهای رسمی کشور است که در سال ۱۳۹۲خورشیدی به جمع کلان‌شهرهای کشور پیوست.

موقعیت جغرافیایی

شهر اراک روی مدار ۳۴درجه و ۵دقیقه و ۳۰ثانیه در نیم‌کره شمالی از خط استوا قرار گرفته است. همچنین این شهر روی نصف النهار ۴۹درجه و ۴۱دقیقه و ۳۰ثانیه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.

آب و هوای اراک

شهر اراک ویژگی اقلیمی فلات مرکزی ایران (زمستان‌های سرد و مرطوب و تابستان‌های گرم و خشک) را داراست. کوه‌های پیرامون اراک، تالاب میقان و دشت فراهان در آب و هوای این منطقه اثر کرده و ویژگی‌های خاصی به آن بخشیده‌اند. ابرها و جریان‌های غربی در پاییز و زمستان بیشتر رطوبت خود را در کوه‌های غرب منطقه از دست می‌دهند و در زمستان جبهه سردی هوای اراک را اشغال می‌کند که بر اثر ارتفاعات پیرامون و فشاری که تالاب میقان بر هوا وارد می‌کند، زمان زیادی در منطقه می‌ماند. فصل زمستان بیشتر طولانی و از ۴تا ۶ماه متغیر است و بهار و پاییز فصل‌های کوتاهی هستند. تابستان در تیر و مرداد ظاهر می‌شود. مدت روزهای یخبندان از ۶۵تا ۱۲۰روز در سال‌های مختلف متغیر است. میزان بارندگی در سال‌های مختلف میان ۲۳۰تا ۶۳۸میلی‌متر متغیر است که متوسط آن حدود ۳۴۱/۷میلی‌متر برآورد شده است.

اقلیم شهر اراک بر پایه طبقه‌بندی دمارتن، نیمه‌خشک و بر پایه طبقه‌بندی آمبرژه، نیمه‌خشک و سرد می‌باشد.

موقعیت طبیعی

سرخ‌کوه (کوه سرخه)، اراک

شهر اراک از سوی جنوب با کوه‌های سفیدخانی، کوه‌های نظم‌آباد، سرخ‌کوه (کوه سرخه) و از سوی غرب با کوه مودر احاطه شده‌است. کوه‌های پیرامون شهر از جمله کوه‌های مرکزی و پیشکوه‌های داخلی رشته‌کوه زاگرس محسوب می‌شوند.

از میان شهر اراک تنها رود قره‌کهریز (معروف به رودخانه خشک) می‌گذرد. این رودخانه از کوه‌های قره‌کهریز سرچشمه گرفته، پس از آبیاری زمین‌های روستاهای نزدیک اراک، از غرب شهر گذر کرده و به تالاب میقان می‌ریزد. این رود، فصلی بوده و در تابستان خشک می‌شود. 

زمین‌شناسی

مقایسه نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط گوناگون ایران؛ نقاط سرخ‌تر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آن‌ها بیش‌تر است.

چاله اراک، در یک فرورفتگی حاصل از سنگ‌های رسوبی چین‌خورده مابین سنگ‌های آذرین متعلق به رشته‌کوه‌های آتشفشانی و سنگ‌های متامورفیک متعلق به رشته‌کوه‌های زاگرس قرار گرفته‌است. این چاله بوسیله یک رشته‌کوه که حدود هزارمتر از سطح دریا ارتفاع دارد، تقسیم شده‌است. شهر اراک بر روی دشتی آبرفتی در حوضه آبریز میقان واقع شده‌است. دشت اراک و در کنار آن مجموعه تالاب کویری میقان به صورت فروافتادگی بوده که میان دو رشته ارتفاعات شمالی و جنوبی واقع شده‌اند. مرز اصلی ارتفاعات مورد نظر توسط دو گسل تلخاب و تبرته قطع شده‌اند. وجود این گسل‌ها سبب شده‌است که زون‌های مختلف زمین‌شناسی، از جمله زون سنندج-سیرجان، زون هفتادقله و زون آشتیان-نراق در حوضه منطقه وجود داشته باشند. در اواخر کرتاسه سه زون به یکدیگر متصل بودند و دریای واحدی را تشکیل می‌دادند. در آن دوران، بر اثر فعالیت کوه‌زایی، ارتفاعات جنوبی اراک و کوه‌های هفتادقله بوجود آمدند. با شروع فعالیت‌های کواترنری، فرسایش‌یافتگی کوه‌ها و تپه‌ها باعث حمل رسوبات عظیم و ایجاد دشت آبرفتی اراک شده‌است.

زمین‌لرزه

شهر اراک از معدود شهرهای کشور است که در منطقه کم خطر از لحاظ لرزه‌خیزی قرار دارد. بررسی‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهد که منطقه اراک تا شعاع ۱۰۰کیلومتری جزء مناطق آرام بوده و احتمال وقوع زمین‌لرزه در آن ضعیف است و در صورت وقوع از ۳تا ۵ریشتر قوی‌تر نخواهد بود. در شعاع ۶۰کیلومتری پیرامون شهر اراک در سده اخیر، فقط ۷۲زمین‌لرزه روی داده‌است که ۵۰مورد از این آنها، زمین‌لرزه‌های دی و بهمن ۱۳۹۰خورشیدی (عموماً کمتر از ۴ریشتر) بوده‌است. این آمار نشان‌دهنده لرزه‌خیزی کم در استان مرکزی است. بزرگترین این زمین‌لرزه‌ها دارای بزرگی حداکثر ۴٫۲می‌باشد. از نظر تاریخی، فقط سه زمین‌لرزه تاریخی یکی در اطراف دورود، دیگری در شمال باختری ساوه و آخرین آنها، زمین‌لرزه ۱۴۹۵میلادی آشتیان معروف به زمین‌لرزه جبال اتفاق افتاده‌است و بزرگی آن در مقیاس امواج سطحی ۵٫۹ریشتر تعیین شده‌است.

جمعیت

جمعیت شهر اراک در نخستین سرشماری رسمی کشور در سال ۱۳۳۵خورشیدی، ۵۸٬۹۹۸نفر بود ولی از آن زمان به سبب شهرگرایی شدید با شتاب روی به افزایش نهاد، به گونه‌ای که جمعیت شهر در سال ۱۳۴۵خورشیدی به ۷۱٬۹۲۵تن و در سال ۱۳۵۵خورشیدی به ۱۱۶٬۸۳۲تن و در سال ۱۳۶۵خورشیدی به ۲۶۵٬۳۴۹تن رسید. مطابق آخرین داده‌های سال ۱۳۶۵خورشیدی، شهر اراک دارای ۵۵٬۰۸۹خانوار بود. در سرشماری سال ۱۳۷۵خورشیدی، جمعیت شهر ۳۸۰٬۷۵۵نفر. و در سرشماری سال ۱۳۸۵خورشیدی جمعیت شهر به۴۳۸٬۳۳۸نفر رسید. جمعیت اراک بر پایه نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰خورشیدی برابر با ۴۸۴٬۲۱۲نفر بوده‌است. جمعیت شهر اراک پس از الحاق نقاط شهری سنجان و کرهرود به ۵۲۶٬۱۸۲نفر افزایش یافت. از دیدگاه جمعیتی، اراک پانزدهمین شهر پرجمعیت ایران است. این شهر از جمله شهرهایی است که دارای رشد بالای جمعیت بود. میزان رشد جمعیت از سال ۱۳۳۵تا ۱۳۷۵خورشیدی برابر با ۵٫۱بوده است. اما در دهه بعد از آن رشد جمعیت به ۲٫۹۷رسید. شهر اراک ۵۳٪جمعیت استان مرکزی را در خود جای داده است.

زبان

پیش از بنای شهر اراک، مردم مناطق پیرامون به گویش‌های گوناگونی مانند تاتی در منطقه وفس سخن می‌گفتند. پس از بنای شهر اراک و مهاجرت مردم مناطق پیرامون به شهر تازه، این گویش‌ها با یکدیگر درآمیختند و گویش ویژه‌ای به‌وجود آوردند، تا زمانی که با پیدایش رسانه‌های جمعی این گویش رو به نابودی نهاد و امروزه شهروندان اراک تا اندازه‌ای بی لهجه بوده و کتابی یا تهرانی سخن می‌گویند، ولی در روستاهای پیرامون و خود شهر زبان پیرمردان و پیرزنان همان لهجهٔ قدیمی است.

دین و مذهب

بیشتر مردم شهر مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند. همچنین اقلیتی از پیرو آیین مسیحی و کلیمی نیز در شهر وجود داشتند که از میان آنها کلیمیان از شهر مهاجرت کرده‌اند.همچنین اراک یکی از مراکز ۲۴گانه بهائیان است و اقلیتی از آنها در شهر وجود دارند که به دلیل ممنوع بودن فعالیت آنها در ایران آمار درستی از تعداد آنها در دست نیست.

ارمنیان بخشی از اقلیت قومی و مذهبی شهر اراک را در برمی‌گیرند. ارمنیان در طی یک سده گذشته از سرزمین‌های پیرامون اراک و همچنین جلفای اصفهان جهت کار در صنعت قالی‌بافی و دیگر صنایع و همچنین برای کار در کنسولگری انگلستان به عنوان حسابدار و منشی به اراک مهاجرت کرده‌اند. ارمنیان بنیان‌گذار دومین مدرسه اراک به نام مدرسه شرف ارامنه و کلیسای مسروپ مقدس هستند. در سال ۱۳۸۹خورشیدی جمعیت ارمنیان ۲۴۰نفر در قالب ۶۰خانواده بوده است.

یهودیان نیز بخشی از اقلیت مذهبی اراک را تا یک سده گذشته تشکیل می‌دادند و زمانی جمعیتشان به حدود ۱٬۰۰۰نفر می‌رسید و پیشه بیشتر آنها پارچه‌فروشی و پزشکی بود. یهودیان خود را در حمایت آقا محسن عراقی از روحانیون به نام اراک قرار می‌دادند. این گروه در آغاز از مناطق پیرامونی شهر اراک مانند سنجان و دیگر شهرها به این شهر مهاجرت کردند. امروزه همه یهودیان اراک از این شهر مهاجرت کرده‌اند.

مشاهیر

از جمله مشاهیر و نامداران شهر اراک می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

    آقا ضیاءالدین عراقی فقیه و مجتهد شیعه

    آقا نورالدین عراقی از مجتهدان و از مراجع تقلید شیعه

    آقا محسن عراقی از مجتهدین دوره قاجار و واقفان بزرگ شهر

    آیة الله شیخ محمد سلطان از مجتهدین اراک واز شاگردان مرحوم آخوند خراسانی و صاحب حاشیه مفصل بر کفایة آخوند خراسانی

    محمود صناعی شاعر، مترجم، روانکاو و نظریه‌پرداز مباحث تربیتی و روان‌شناسی

    محمدمهدی فولادوند استاد الهیات دانشگاه تهران و از مترجمان قرآن و نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه به زبان فارسی

    آیت الله اراکی فقیه، مرجع تقلید شیعه

    مصطفی‌قلی بیات (صمصام الملک) سیاست‌مدار و از بنیان‌گذاران کشاورزی نوین ایران و مؤسس دانشکده کشاورزی کرج و مؤسس دبیرستان پسرانه صمصامیه در اراک

    حبیب‌الله ذوالفنون معروف به شیخ حبیب‌الله ذوالفنون دانشمند ستاره‌شناس و تقویم‌نگار که در زمینه‌های ادبیات، ریاضیات و تفسیر قرآن نیز فعالیت داشت.

    قادر عبدالله نویسنده معروف ایرانی مقیم کشور هلند

    محمد خزائلی ادیب، مؤسس اولین آموزشگاه شبانه در ایران و آموزشگاه‌های ویژه نابینایان (زاده شده در کرهرود)

    مهران مدیری خواننده، بازیگر و کارگردان طنزایران (زاده شده در تهران)

    مرتضی قلی بیات (سهام‌السلطان) سیاست‌مدار و چند دوره نخست‌وزیر ایران.

    آقا محسن عراقی، از مجتهدین دوره قاجار

    آقا نورالدین عراقی، از روحانیون پرنفوذ دوران مشروطه

    حبیب‌الله ذوالفنون، مفسر قرآن، ریاضی‌دان و تقویم‌نگار

صنعت

اراک یکی از شهرهای صنعتی ایران است که از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین، از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و به طور کلی چهارمین قطب صنعتی کشور محسوب می‌شود.شمار صنایع مادر در این شهر به بیش از ۲۰واحد می‌رسد.این شهر واسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰٪از تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگ‌ترین کارخانه تولیدکننده آلومینیوم کشور و وجود بزرگ‌ترین معدن سدیم سولفات کشور به‌عنوان پایتخت صنعتی ایران شناخته شده‌است. تولیدات صنایع شهر اراک علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، به کشورهای خارجی نیز صادر می‌گردد. به همین علت بخش بزرگی از صادرات کالاهای صنعتی را به خود اختصاص داده است.

تبدیل شدن اراک به یکی از قطب‌های صنعتی کشور در دوران نخست وزیری هویدا و همزمان با صنعتی سازی کشور توسط محمدرضا شاه در دهه ۱۳۴۰خورشیدی آغاز شد.در برنامه چهارم توسعه قبل از انقلاب معین شده بود تا قطب صنعتی در شهرهای اصفهان، اهواز، تبریز و اراک به صورت قطب‌های صنعتی و هسته مرکزی عمران ناحیه‌ای درآیند.

در زمان جنگ ایران و عراق به دلیل وجود صنایع مهم در شهر اراک، این شهر به عنوان مهمترین تولیدکننده ماشین‌های جنگی، پل‌های شناور و تجهیرات به شمار می‌رفت. از این رو پی‌درپی مورد حمله نظامی عراق قرار می‌گرفت.در ۵مرداد ۱۳۶۵خورشیدی برخی کارخانجات شهر مورد حمله جنگنده‌های عراقی قرار گرفت که در اثر آن ۷۲نفر از کارکنان صنایع کشته شدند.

واحدهای صنعتی

نخستین کارخانه تولید آلومینیوم کشور (ایرالکو)، نخستین و بزرگترین کارخانه واگن‌سازی و لوکوموتیوسازی در کشور و خاورمیانه (واگن پارس)، نخستین کارخانه کمباین‌سازی کشور (کمباین‌سازی ایران)،بزرگترین کارخانه سازنده دکل انتقال نیرو در خاورمیانه (آونگان)،نخستین ایستگاه آزمایش تست دکل‌های انتقال نیرو در خاورمیانه و آسیا در این شهر ایجاد شده‌اند.

از سال ۱۳۴۵خورشیدی طرح کارخانه‌های ماشین‌سازی و آلومینیوم و هپکو به مرحله اجرا در آمد. کارخانه آلومینوم ایران (ایرالکو) در سال ۱۹۷۲میلادی با همکاری منطقه‌ای در سازمان پیمان مرکزی با همکاری محدود شرکت رینولدز آمریکا و دولت پاکستان تأسیس شد. بعد از انقلاب کلیه سهام این دو کشور متعلق به ایران گردید. وجود این کارخانه و ۵۰۰کارگاه کوچک و بزرگ وابسته به این صنعت اراک را به یکی از قطب‌های تولید آلومینیوم در کشور و خاورمیانه تبدیل کرده است.

شرکت واگن پارس اولین کارخانه تولیدکننده واگن و لکوموتیو کشور و بزرگترین تولیدکننده خودروهای ریلی در خاورمیانه است که در سال ۱۳۵۴خورشیدی تأسیس گردید. وجود ۱۰۰شرکت وابسته به صنایع ریلی در کنار کارخانه، شهر اراک را به عنوان مرکز صنعت ریلی کشور معرفی کرده است.

کارخانه کمباین‌سازی ایران (ایران‌جاندیر سابق) به عنوان اولین و تنها کارخانه تولید کمباین کشور و شرکت هپکو به عنوان اولین و تنها کارخانه تولید ماشین‌آلات راه‌سازی در ایران و خاورمیانه از جمله صنایع دیگر این شهر هستند.

کارخانه ماشین‌سازی اراک از کارخانه‌های قدیمی شهر بزرگترین تولیدکننده تجهیزات پتروشیمی و پالایشگاه، صنایع نفت و گاز، ترابری، سیمان و معدن در کشور است.

صنایع مهم شهر اراک

نام	سال تأسیس	رده فعالیت	محصولات تولیدی
ماشین‌سازی اراک	۱۳۴۷	تجهیزات صنایع سنگین	تجهیزات پتروشیمی و پالایشگاهی، صنایع نفت و گاز، ترابری، سیمان و معدن
آلومینیوم‌سازی ایران (ایرالکو)	۱۳۴۸	فلزات	تولید آلومینیوم و شمش آلومینیومی
کمباین‌سازی ایران	۱۳۴۸	ماشین‌های کشاورزی	تولید کمباین غلات و بسته‌بند علوفه
هپکو	۱۳۵۱	ماشین‌آلات	مونتاژ ماشین‌آلات راهسازی، معدنی و کشاورزی
آذرآب	۱۳۵۳	تجهیزات صنایع سنگین	تجهیزات صنایع نیروگاهی و...
آونگان	۱۳۵۳	نیرو	دکل انتقال نیرو
واگن پارس	۱۳۵۴	ترابری ریلی	واگن و لکوموتیو
املاح معدنی ایران	۱۳۷۹	معدن	تولید سولفات سدیم
شرکت لجور	۱۳۷۳	ماشین‌آلات	تولید بالابرهای هیدرولیکی و جرثقیل‌های پشت کامیونی

  

 

ساختار شهری

شهرداری

ساختمان نخستین شهرداری (بلدیه) اراک واقع در میدان ارک فعلی ۱۳۱۴

 

تاریخ تأسیس شهرداری در اراک به موج دوم نوگرایی در حکومت پهلوی اول باز می‌گردد. در این دوره با تصویب قانون بلدیه، اقدامات شهرسازی گسترش یافت. بر این اساس بناهای اداری در شهرها ابتدا در تهران و سپس در شهرهای دیگر مانند تبریز، مشهد، اصفهان، همدان و از جمله اراک ساخته شد.

شهرداری اراک در سال ۱۲۹۸خورشیدی تأسیس گردید. پیش از پیوستن شهرداری‌های سنجان و کرهرود، شهر اراک دارای ۴منطقه شهرداری بود.که از سال ۱۳۹۰با پیوستن کرهرود و سنجان، به ۶منطقه افزایش یافته‌است.

سلامت و بهداشت

در سال ۱۳۹۰خورشیدی تعداد تخت‌های بیمارستانی موجود شهر اراک ۱٬۰۸۹تخت بوده است که شامل ۸۶۱تخت در بیمارستان‌های دولتی، ۱۱۲تخت در بیمارستان تحت پوشش تأمین اجتماعی و ۱۱۶تخت در بیمارستان‌های بخش خصوصی است. مجموع مساحت زیربنای فضاهای درمانی شهر اراک به ۵۸٬۸۰۰متر مربع می‌رسد.شهر اراک از قطب‌های مهم درمان سرطان غرب کشور است. از تعداد تخت‌های بیمارستانی، ۵۵تخت به بیماران سرطانی اختصاص داده شده است که در دو بیمارستان امیرکبیر و بیمارستان آیت‌الله خوانساری قرار دارند.همچنین در سال ۱۳۹۰در سطح شهر اراک تعداد ۳۰آزمایشگاه، ۷۶داروخانه، ۳۰مرکز پرتونگاری و ۳۵مرکز توانبخشی وجود داشته است.

بیمارستان ولی‌عصر (دانشگاهی)، بیمارستان امیرالمؤمنین (دانشگاهی)، بیمارستان آیت‌الله خوانساری (دانشگاهی)، بیمارستان امیرکبیر (دانشگاهی)، بیمارستان آیت‌الله طالقانی (دانشگاهی)، بیمارستان امام‌خمینی (تأمین اجتماعی) و بیمارستان قدس (خصوصی) و بیمارستان بوعلی سینا از جمله مراکز درمانی شهر اراک هستند.

زیرساخت‌های اولیه

در سال ۱۳۰۴خورشیدی تعدادی از افراد توانگر شهر با سرمایه‌ای حدود ۴۰۰٬۰۰۰ریال اقدام به خرید یک‌دستگاه مولد ۷۵کیلوواتی برای تأمین برق شهر می‌کنند. این مولد در اداره برق نصب شهر شد و از ساعت ۱۹تا ۲۳کار می‌کرد. در آن زمان ۷۳انشعاب برق به خانه‌های پیرامون اداره داده شده بود. در سال ۱۳۲۰خورشیدی شرکت سهامی برق اراک تأسیس شد و در سال ۱۳۲۲خورشیدی با خرید دو دستگاه مولد دیزلی به قدرت ۴۰۰کیلووات، قدرت تولید برق در شهر تا حدودی افزایش یافت. اداره برق اراک سال ۱۳۴۶خورشیدی زیر مدیریت برق غرب کشور قرار گرفت و در سال ۱۳۵۰خورشیدی به شبکه سراسری متصل شد. امروزه امور برق شهر اراک زیر نظر شرکت برق منطقه‌ای باختر قرار دارد و تعداد انشعاب‌های موجود در شهر برابر با ۲۰۷٬۶۴۵مشترک است.

در گذشته و پیش از پیدایش سیستم آبرسانی به‌وسیله لوله‌کشی، آب شهر از یک رشته قنات تأمین می‌شد که توسط یوسف‌خان گرجی وقف شهر شده بود. با افزایش جمعیت شهر بر تعداد قنات‌ها افزوده شد.از سال ۱۳۹۱خورشیدی آب نوشیدنی شهر اراک از سد کمال‌صالح تأمین می‌شود. سد سنگریزه‌ای کمال‌صالح که بر روی رودخانه تیره، از سرشاخه‌های دز و در ۷۴کیلومتری جنوب غربی شهر اراک احداث شده است، آب مورد نیاز شهرهای اراک، شازند و صنایع بزرگ منطقه را تأمین می‌کند.

تاریخ ایجاد شبکه تصفیه فاضلاب در شهر به سال ۱۳۷۳خورشیدی باز می‌گردد. سیستم تصفیه فاضلاب شهر دارای ۸۵۳کیلومتر خط انتقال و شبکه جمع‌آوری اصلی و فرعی و یک تصفیه‌خانه با ظرفیت تصفیه ۷۷هزار مترمکعب در شبانه‌روز است که حدود ۳۵۵٬۰۰۰نفر را تحت پوشش قرار می‌دهد.

تاریخ دقیق گازرسانی به شهر اراک مشخص نیست. در سال ۱۳۹۱خورشیدی تعداد انشعاب گاز طبیعی در منطقه اراک برابر با ۷۵٬۵۵۲انشعاب بوده است که ۱۴۵٬۱۰۶خانوار، ۹٬۱۹۳واحد تجاری و ۱٬۰۷۲واحد صنعتی را دربر می‌گیرد.

قدمت ورود وسایل مخابراتی به شهر به سال ۱۲۹۲خورشیدی بازمی‌گردد. در آن سال شهر اراک (سلطان‌آباد) با یک رشته سیم تلگرافی به تهران متصل شده بود.اداره تلفن شهری اراک در سال ۱۳۰۴خورشیدی در اتاق کوچکی در طبقه بالای ساختمانی واقع در دروازه حاج‌علینقی با هشت شماره تلفن سیگنال پیوسته ایجاد شد. بعد از مدتی این اداره به خیابان امیرکبیر انتقال پیدا کرد و در سال ۱۳۰۶خورشیدی با داشتن ۱۲۵شماره تلفن به طبقه بالای ساختمان واقع در خیابان خوانساری‌ها تغییر مکان نمود و پی در پی به شماره‌های تلفن سیگنال پیوسته افزوده شد تا اینکه در سال ۱۳۴۰خورشیدی تعداد شماره تلفن‌ها به ۹۲۵شماره تلفن رسید. در سال ۱۳۴۱خورشیدی با نصب ۲٬۰۰۰شماره جدید، تلفن‌های سیگنال پیوسته به دیجیتال تبدیل شدند و در سال ۱۳۵۱تعدا شماره‌های تلفن به ۶٬۰۰۰شماره افزایش یافت. در دوران نظام جمهوری اسلامی ایران توسعه شبکه‌های مخابراتی شهر افزایش یافت. در سال ۱۳۹۱تعداد خط واگذار شده تلفن ثابت در اراک ۲۶۷٬۰۶۳خط و تعداد خط واگذار شده تلفن همراه برابر با ۶۵۲٬۳۹۳خط بوده است.

فضای سبز

تعداد ۱۰۰پارک با مساحتی بالغ بر ۳۶۸٫۵هکتار در شهر اراک وجود دارد. از لحاظ مساحت، مناطق ۱و ۳شهر دارای سطح مطلوب فضای سبز هستند و منطقه ۲به دلیل قدیمی بودن بافت با کمبود فضای سبز مواجه است.با توجه به صنعتی بودن شهر اراک طبق ماده ۱۱طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک مقرر شده‌است تا ۳۰درصد فضای واحدهای تولیدی و صنعتی به فضای سبز تبدیل گردد، اما تاکنون هیچ اقدامی در جهت افزایش میزان فضای سبز در صنایع شهر صورت نگرفته است.

در حال حاضر میزان فضای سبز شهر اراک حدود ۹۰۰هکتار است که با ایجاد ۱٬۰۰۰هکتار مصوب در طرح جامع آلودگی هوا در آینده، این میزان به ۱٬۹۰۰متر مربع افزایش خواهد یافت.در سال ۱۳۹۲سرانه فضای سبز در اراک به ازای هر نفر، ۲۰مترمربع بوده است.

مراکز تفریحی

از جمله مراکز تفریحی شهر اراک به موارد زیر اشاره می‌شود:

شهربازی (پارک لاله): این شهربازی که در سال ۱۳۶۹خورشیدی با سرمایه بخش خصوصی افتتاح گردید و دارای سه لوناپارک، رستوران و سایر خدمات تفریحی و رفاهی است. این مکان در ساعت‌های اوج شلوغی، پذیرای ۲۰هزار نفر بازدیدکننده است.

مجموعه طوفان:این مجموعه در حال ساخت، بزرگترین شهربازی سرپوشیده خاورمیانه است که در کیلومتر هفت بزرگراه امام‌خمینی قرار دارد. این مجموعه در زمینی به مساحت ۱۱۰هزار مترمربع و زیربنای ۲۲٬۰۰۰متر است که در سه فاز اجرا خواهد شد. مجموعه دارای یک هتل ۴ستاره، پیست اتومبیل‌رانی (باز و سرپوشیده)، رستوران، سالن تنیس، سالن اسکواش و اسکیت، مجتمع بازی‌های کودکان، پارک آبی و ترن هوایی است.

شهربازی پامچال: این شهربازی جنب پارک آزادی در انتهای خیابان قائم‌مقام قرار دارد.

باغ‌وحش اراک :به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم شهر در حاشیه جنوب شرقی اراک واقع شده‌است. این باغ‌وحش با وسعت ۳۲هکتار در سال ۱۳۷۴خورشیدی بنا شده و سالانه پذیرای حدود ۸۰٬۰۰۰بازدیدکننده علاقه‌مند به تنوع زیستی و طبیعت است.

مراکز خرید

بازار اراک (بازار سهام سلطان) افزون بر اینکه بنایی تاریخی است ، جایی برای داد و ستد امروزه مردم اراک نیز می‌باشد و نقش تاریخی خود را تا به امروز نگهداشته است.

مراکز خرید مدرنی افزون بر مراکز خرید قدیمی و تاریخی در سالهای اخیر در اراک ساخته شده اند که از آن جمله می‌توان به مجتمع تجاری گلستان ، مجتمع تجاری آسمان ، پاساژ دیدار ، پاساژ صدف ، پاساژ طلا و پاساژ تهرانی اشاره کرد.

سینما

تاریخ ایجاد نخستین سینما در اراک به سال ۱۳۱۰خورشیدی باز می‌گردد. در آن سال ایرمانوف که یکی از مهاجرین روس بود سینما آریان را احداث کرد و تا سال ۱۳۱۴خورشیدی در شهر به فعالیت پرداخت. این سینما در کنار کارخانه برق قدیم شهر قرار داشت. بهای بلیت سینما دو شاهی بود و صاحب آن برای جلب مردم، هرچند وقت یکبار، دانش آموزان مدارس را مجانی به سینما دعوت می‌کرد. دومین سینمای شهر با نام «سینما اراک» در سال ۱۳۱۸خورشیدی در محل فعلی پاساژ امیرکبیر افتتاح شد. چون صاحبان سینما ارمنی بودند، سینما با نام «سینما موسیو» معروف شده بود. در سال ۱۳۳۷خورشیدی «سینما ایران» ساخته شد که سال‌ها بعد با تغییر صاحبان سینما به «سینما کاپری»، «سینما آزادی» و «سینما عصرجدید» تغییر نام داد. در سال ۱۳۳۹خورشیدی «سینما دنیا» ساخته شد که بعدها به «سینما دیاموند» و «سینما فرهنگ» تغییر نام داد. در سال ۱۳۴۹خورشیدی «سینما قصرطلایی» و در سال ۱۳۵۶خورشیدی «سینما شهرصنعتی» ساخته شد. برخی از سینماها مانند سینما شهرصنعتی و سینما قصرطلایی چند دهه بعد تعطیل شدند.

بزرگترین سینمای کشور با نام سینما استقلال، در شهر اراک قرار دارد. این سینما که ظرفیت مناسب آن به بیش از ۹۰۰صندلی می‌رسد، پس از هشت سال تعطیلی، به مرکز فرهنگی، هنری و سینمایی تبدیل شده‌است. علاوه بر سینما استقلال، شهر دارای ۳سینمای دیگر است که از میان آنها دو سینمای فرهنگ و عصرجدید فعال هستند. سینما فرهنگ، یکی از سه سینمای فعال اراک، قدمتی بیش از ۵۰سال دارد.

کتابخانه

پس از ساخت شهر اراک نخستین کسی که به فکر تأسیس کتابخانه افتاد، حاج آقا محسن عراقی بود. وی کتابخانه شخصی بسیار نفیسی در شهر فراهم آورد که تا قبل از سال ۱۳۴۷خورشیدی، نزد فرزندان او موجود بود و سپس متفرق گردید. از نسخه‌های نفیس کتابخانه او نسخه‌ای از دیوان انوری به تاریخ ۶۶۸قمری است، که باید آن را کهن‌ترین نسخه دیوان انوری در جهان دانست. نخستین کتابخانه عمومی شهر اراک در سال ۱۳۲۲قمری و به همت جمعی از بزرگان اراک تأسیس شد. پس از آن، در سال ۱۳۱۳خورشیدی کتابخانه‌ای عمومی توسط مرحوم حسین دها در منزل شخصی او دایر گردید. کتابخانه شماره ۱، کتابخانه شهید زراستوند، کتابخانه میرجعفری، کتابخانه آیت‌الله اراکی، کتابخانه دکتر حصیبی، کتابخانه استاد دهگان، کتابخانه ولیعصر، کتابخانه سنجان و کتابخانه امام‌خمینی کرهرود و کتابخانه دکتر خزائلی (نابینایان) از جمله کتابخانه‌های مهم شهر هستند.

در سال ۱۳۸۹خورشیدی تعداد ۹کتابخانه عمومی و ۷کتابخانه مشارکتی در شهر اراک وجود داشته است. تعداد کل اعضای کتابخانه‌ها به ۱۲٬۷۴۶نفر می‌رسد.

آثار تاریخی

با توجه به اینکه شهر اراک در دوره قاجار ساخته شد، بیشتر آثار باستانی باقی‌مانده در این شهر از این دوره می‌باشد. از جمله مهمترین اثر تاریخی شهر، می‌توان به مجموعه تاریخی بازار اراک اشاره کرد که از بناهای نخستین شهر اراک بوده‌است. مدرسه سپهداری که همزمان با بازار ساخته شده‌است، از مکان‌هایی است که امام‌خمینی بخشی از سال‌های عمر خود را در این مدرسه سپری کرد.حمام چهارفصل که از نظر مساحت بزرگترین حمام ایران است، یکی دیگر از آثار تاریخی شهر است که به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده‌است. خانه حسن‌پور از بناهای قدیمی شهر اراک است که به صورت درون‌گرا ساخته شده و به موزه صنایع دستی تبدیل شده‌است.برج شیشه از بناهای معروف شهر بود که به دلیل وجود تزئینات کاشی معقلی به این نام معروف شد. این بنا در سال ۱۳۶۱تخریب شد. قلعه حاج‌وکیل نیز یکی از بناهای دوره قاجار است که در قدیم یکی از کارگاه‌های بزرگ فرشبافی کمپانی زیگلر و کنسولگری انگلیس در اراک بود. همچنین ارگ حکومتی اراک، کاروانسرای شاه‌عباسی، خانه آقا محسن عراقی و خانه خاکباز از دیگر آثار تاریخی شهر می‌باشند.

بازار اراک

 

حمام چهارفصل اراک

 

کلیسای مسروپ‌مقدس

 

 

جاذبه‌های طبیعی

تالاب میقان:این تالاب با وسعت ۲۵هزار هکتار در ۱۵کیلومتری شمال شرق شهر اراک و در جنوب شهر داوودآباد واقع شده‌است. به دلیل وجود تنوع پرندگان مهاجر در این منطقه، تالاب به یکی از مناطق طبیعت گردی شهر اراک تبدیل شده‌است.

 

منطقه نمونه گردشگری دره گردو: این منطقه با وسعت ۱۰۰هکتار در جنوب شهر اراک قرار دارد و از آب و هوای مناسب و طبیعت بکر برخوردار است. این منطقه در سال ۱۳۸۵خورشیدی توسط هیئت دولت به عنوان منطقه نمونه گردشگری تصویب شد.

 

منطقه نمونه گردشگری

تخت‌سادات (باغ‌های کرهرود و سنجان): یکی از جاذبه‌های طبیعی با وسعت ۱۰۰هکتار و در نزدیکی منطقه کرهرود و سنجان است. از جاذبه‌های منطقه وجود چشمه، باغ‌های میوه و آرامگاه سادات کرهرود است.

 

منطقه تفرجگاهی سرخ‌کوه (کوه‌سرخه): از جمله مکان‌های تفرجگاهی شهر اراک و در همسایگی منطقه نمونه گردشگری دره گردو است.

 

جاذبه‌های مذهبی

امامزاده محمدعابد(دوره صفویه)، امامزاده عبدالله و آمنه‌خاتون، مقبره آقا نورالدین عراقی و آرامستان قدیمی شهر از جمله بناهای مذهبی اراک هستند.

کلیسای مسروپ مقدس، یکی از دو کلیسای ارمنیان شهر اراک است که در دوره قاجار و توسط ارمنیان شهر ساخته شد.بقعه پیر مرادآباد که در روستای مرادآباد قرار دارد از بناهای دوره سلجوقی است.

موزه‌ها

از جمله موزه‌های شهر اراک می‌توان به موزه سلطان‌آباد (هنرهای اسلامی)، موزه مردم‌شناسی، موزه صنایع‌دستی، موزه تنوع زیستی، موزه سنگ و گوهر و موزه آموزش و پرورش اشاره کرد.همچنین ساخت موزه بزرگ اراک و موزه دفاع مقدس نیز در حال اجراست.

صنایع‌دستی

از صنایع‌دستی شهر اراک می‌توان به دستبافت‌های سنتی (قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی)، رودوزیهای سنتی، آثار چوبی (منبت و کنده‌کاری روی چوب، معرق کاری، پیکرتراشی، خراطی، ساخت سازهای سنتی، مشبک و گره‌چینی چوب)، سفالگری، کتابت و نگارگری (طراحی سنتی، نقاشی ایرانی، گل و مرغ، تذهیب و تشعیر، خوشنویسی، کتیبه نویسی)، آثار فلزی (مسگری، قلم‌زنی، سفیدگری، چلنگری، مشبک فلز، ملیله طلا و نقره)، ساخت پاپوش سنتی(گیوه‌دوزی و گیوه‌بافی)، آرایه‌های معماری (گچبری سنتی، آینه‌کاری...) و تراش سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی اشاره کرد.

صنعت قالی در این منطقه از گذشته رواج داشته و قالی فراهان، سربند و ساروق شهرت جهانی داشته‌اند. صنعت قالی‌بافی از آغاز بنیان‌گذاشتن این شهر توسط یوسف‌خان گرجی به عنوان عمده کالای صادراتی این شهر قرار گرفت.قالی در اراک به گفته سیسیل ادوارز زمانی از اهمیت و اعتبار و فراوانی برخوردار بود و رقیب قالی کرمان بود. از انواع قالی مشهور اراک می‌توان به قالی ساروق اراک اشاره نمود که از لحاظ استحکام و نقشه‌های منحصربه‌فرد و نوع خامه (پشم) استفاده شده، شهرت جهانی دارد. اراک به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال ۱۳۱۹خورشیدی باقی‌ماند.

هتل‌ها و مراکز اقامتی

از جمله هتل‌های شهر می‌توان به هتل امیرکبیر (پنج ستاره)، هتل زاگرس (چهارستاره)، هتل پیام (۳ستاره) و هتل معلم (۳ستاره) اشاره کرد.

از جمله سوغات اراک می‌توان به فتیر، ترخینه، باسلوق، کشمش سبز، صابون محلی، انگور، شیره انگور و گوش فیل اشاره کرد.

غذاهای محلی

از جمله غذاهای محلی شهر می‌توان به ته‌تالی، آبگوشت کشک،آبگوشت دوغ‌دار (دوگوله دودار)، آش جودوغ، آش خیار، پتله پلو، آش بی‌بی سه‌شنبه،آش مصطفی و شفته اشاره کرد.

مسیرهای ارتباطی

به دلیل قرارگرفتن شهر اراک میان دریای خزر و خلیج فارس و همچنین قرارگرفتن آن در میان مسیرهای ترانزیتی غرب و جنوب، این شهر یکی از شاه‌راه‌های مهم کشور می‌باشد. مهم‌ترین مسیری که از شهر اراک عبور می‌کند، مسیر بین‌المللی و ترانزیتی آزادراه ۵ (ایران) می‌باشد. اما در حال حاضر ادامه مسیر این آزادراه از شهر قم تا اراک به صورت بزرگراه است. ساخت آزادراه اراک - سلفچگان - قم با ارتقای بزرگراه اراک - قم در دستور کار وزارت راه و شهرسازی قرار گرفته است. همچنین آزادراه اراک - خرم‌آباد نیز یکی از طرح‌های دردست اجرای وزارت راه و شهرسازی است که در راستای تکمیل آزادراه شماره ۵اجرا خواهدشد. طول این آزادراه ۱۵۰کیلومتر خواهدبود.

فاصله شهر اراک با برخی از مناطق پر رفت‌وآمد

شهر مقصد	فاصله(KM)	زمان تقریبی سفر
تهران	۲۹۳	۳:۳۰ساعت
قم	۱۳۴	۱:۳۰ساعت
خرم‌آباد	۲۰۶	۳ساعت
اهواز	۵۸۱	۷ساعت
اصفهان	۲۸۸	۴ساعت
کرمانشاه	۳۶۵	۴ساعت
سنندج	۳۴۰	۶ساعت
شیراز	۷۷۳	۱۰ساعت
همدان	۱۷۶	۲ساعت

                                          

فرودگاه 

اراک دارای یک فرودگاه بین‌المللی می‌باشد. تا قبل از اجرا شدن پروژه تطویل باند، این فرودگاه تنها ویژه پروازهای داخلی و هواپیماهای متوسط و ترابری و نظامی بود و امکان نشستن هواپیماهای پهن پیکر در آن وجود نداشت. در سال ۱۳۹۲خورشیدی با اجرای کامل طرح توسعه فرودگاه اراک در بخش تطویل، توسعه و مقاوم‌سازی باند، امکان پذیرش هواپیما تا رده ایرباس در فرودگاه اراک فراهم شد.

راه‌آهن

اراک از دیرباز در مسیر راه‌آهن سراسری شمال به جنوب ایران قرار داشته و راه‌آهن نقش مهمی را در رونق همه‌جانبه شهر اراک داشته‌است. محدوده حفاظتی اداره کل راه‌آهن اراک از ایستگاه ساقه در استان قم شروع شده و از یک سو تا ایستگاه مومن‌آباد در استان لرستان و از سوی دیگر تا ایستگاه ملایر در استان همدان را تحت پوشش خود قرار داده‌است.

پروژه ساخت راه‌آهن غرب کشور نیز از اراک شروع شد که شهرهای نهاوند و ملایر از استان همدان را به شبکه ریلی متصل می‌کند. ادامه این مسیر ریلی در استان کرمانشاه از شهرهای صحنه، کرمانشاه و اسلام‌آباد غرب عبور کرده و در مرز خسروی به کشور عراق وصل می‌شود. راه‌آهن اراک - ملایر به طول ۹۰کیلومتر و هزینه‌ای بالغ بر یک هزار و ۲۵۰میلیارد ریال در مهر سال ۱۳۹۰خورشیدی افتتاح شد که بخشی از پروژه راه‌آهن غرب کشور به شمار می‌رود. همچنین راه‌آهن اراک - اصفهان از پروژه‌های دیگری است که عملیات مطالعه و احداث آن آغاز شده‌است.احداث قطار محلی اراک - مهاجران که در شورای مسکن استان مرکزی در فروردین سال ۱۳۹۰خورشیدی تصویب گردید، از جمله مصوبات بخش ترابری ریلی اراک بوده‌است.

پایانه مسافربری

اراک دارای سه پایانه مسافربری درون‌استانی و برون‌استانی است:

    پایانه مرکزی: که در مجاورت هتل ۵ستاره امیرکبیر قرار دارد.

    پایانه فراهان: که واقع در شمال شهر و در مجاورت میدان امیرکبیر است.

    پایانه غدیر: که واقع در جنوب غربی شهر و در مجاورت میدان بسیج است.

تاکسی‌رانی

شهر اراک در سال ۱۳۹۱خورشیدی دارای ۲٬۵۰۰دستگاه تاکسی بوده است که از این میان ۲۴۱دستگاه تاکسی موقت و تعداد۷۴۰دستگاه خودروهای آژانسی بوده‌اند. روزانه بالغ بر ۲۴۵هزار نفر سفر توسط ناوگان تاکسی‌رانی شهر اراک جابجا می‌شوند. علاوه بر این، تعداد ۱۰۰دستگاه تاکسی بی‌سیم ۱۳۳در سطح شهر فعالیت دارند که روزانه تعداد ۱٬۰۰۰نفر را در سطح شهر جابجا می‌کنند.

اتوبوس‌رانی

شرکت واحد اتوبوس‌رانی اراک و حومه که در سال ۱۳۷۰خورشیدی تأسیس شد و دارای خطوط متعدد مسافربری در داخل و حومه شهر می‌باشد.در سال ۱۳۹۲خورشیدی تعداد کل ناوگان اتوبوسرانی شهر اراک ۱۶۶دستگاه بوده است ۴۵خط مشغول به فعالیت هستند. از این تعداد ۶۴دستگاه اتوبوس گازسوز و ۱۰۲دستگاه گازوئیلی هستند. همچنین تعداد ۹۲دستگاه از اتوبوس‌ها کولردار اند. در سه‌ماهه اول سال ۱۳۹۲، حدود ۱۳٬۳۰۰٬۰۵۹مسافر درون شهری توسط اتوبوسرانی جابجا شده است. همچنین کلیه خطوط و ترابری مسافر در سازمان اتوبوسرانی شهر اراک به طور کامل به بخش خصوصی واگذار شده است.

آموزش

نخستین مدرسه به سبک نوین در اراک را صمصام‌الملک بیات به نام مدرسه صمصامی و در سال ۱۳۲۱قمری تأسیس کرد که سومین مدرسه نوین ایران بود. دومین مدرسه، منتصریه نام داشت که در سال ۱۳۲۵قمری و به دست منتصرالدوله (حاکم وقت) تأسیس شد. سهام السلطان نیز سومین مدرسه شهر به نام سهامیه را بنیان نهاد. اولین مدرسه دخترانه بنام شمس‌المخدرات در سال ۱۳۳۲قمری افتتاح شد. در سال ۱۲۸۶خورشیدی، ارامنه مقیم اراک مدرسه شرف ارامنه را تأسیس کردند.

تعداد دانش آموزان در سال تحصیلی ۱۳۹۱–۱۳۹۲خورشیدی برابر ۹۷٬۵۲۴نفر بوده است که از این میزان ۴۹٬۲۳۷نفر پسر و ۴۸٬۲۸۷نفر دختر بودند. همچنین تعداد ۶٬۱۴۲نفر در قالب معلم و کارکنان بخش آموزش و پرورش در سطح شهر فعالیت می‌کنند.

آموزش عالی

در مهرماه سال ۱۳۵۰خورشیدی تعدادی از اساتید دانشگاه تهران و دانش‌سرای عالی سابق مقدمات تأسیس یک مؤسسه آموزش عالی خصوصی را به عنوان نخستین مرکز آموزش عالی در استان مرکزی با نام مدرسه عالی مرجان، در شهر اراک فراهم نمودند. مدرسه عالی مرجان ابتدا برای چهار رشتهٔ فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی، و زبان و ادبیات فارسی تعداد ۲۴۰نفر دانشجو پذیرفت. این مؤسسه در اواخر سال ۱۳۵۱خورشیدی با نام مدرسه عالی علوم اراک وابسته به دانشگاه تربیت معلم تهران و با مدیریت دولتی به فعالیت خود ادامه داد. در سال ۱۳۵۴خورشیدی کلیه موسسات آموزش عالی که به صورت خصوصی اداره می‌شدند به دولت واگذار شدند. بدین ترتیب این دانشگاه، دولتی شد.

شهر اراک دارای ۲۵واحد آموزش عالی شامل ۷مرکز دولتی، یک واحد پیام نور، ۱۴مرکز علمی کاربردی، ۲واحد آزاد اسلامی و یک مرکز غیرانتفاعی است. تعداد دانشجویان در سال ۱۳۹۰خورشیدی در این شهر، ۵۰٬۸۱۰نفر بوده‌است که ۲۶درصد دانشجویان در دانشگاه‌های دولتی، ۱۵٫۵درصد دانشجویان در دانشگاه پیام نور، ۱۲٫۸درصد دانشجویان در مراکز دانشگاه علمی کاربردی، ۴۳٫۷درصد دانشجویان در دانشگاه آزاد اسلامی و ۲درصد دانشجویان در دانشگاه غیرانتفاعی تحصیل می‌کنند.

دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در اراک، این شهر را به یکی از قطب‌های دانشگاهی کشور تبدیل کرده‌است که از آن میان می‌توان به دانشگاه اراک، دانشگاه علوم پزشکی اراک، دانشگاه صنعتی اراک و دانشگاه آزاداسلامی اراک اشاره کرد. دانشگاه اراک، به عنوان دانشگاه جامع و مادر استان مرکزی و سیاست‌گذار طرح آموزش عالی در استان مرکزی می‌باشد. پس از دانشگاه اراک، دانشگاه آزاداسلامی واحد اراک با اجرای دو فاز شهرک دانشگاهی - تحقیقاتی، دارا بودن ۱۴۸رشته تحصیلی در ۶دانشکده و جذب بیش از ۲۲٬۰۰۰دانشجو، بزرگ‌ترین شهرک دانشگاهی را در مرکز کشور در اختیار دارد.همچنین با پیگیری‌های نماینده وقت محلات و دلیجان در سال ۱۳۹۱خورشیدی، ساخت دانشکده فنی‌مهندسی محلات، زیر نظر دانشگاه اراک آغاز شد.

مدارس علوم دینی

نخستین مدرسه علوم دینی در اراک مدرسه سپهداری بود که توسط یوسف‌خان گرجی میان سال‌های ۱۲۲۷تا ۱۲۳۱قمری ساخته شد. پس از گذشت ۹۰سال از احداث مدرسه سپهداری، میان سال‌های ۱۳۱۵تا ۱۳۲۰خورشیدی، مدرسه و مسجد حاج محمدابراهیم خوانساری در محله عباس‌آباد تأسیس گردید. سومین مدرسه علوم دینی در اراک نیز میان سال‌های ۱۳۱۸تا۱۳۲۰خورشیدی، مدرسه آقا ضیاءالدین به دست حاج حسین ملک‌التجار تبریزی ساخته شد. چون مرحوم‌آقا ضیاالدین در مسجد این مدرسه امام جماعت بود، این مدرسه و مسجد به مدرسه و مسجد آقا ضیاالدین معروف شده‌است. بعد از این سه مدرسه دینی، مدرسه دیگری به وجود نیامد.در چند سال اخیر کار ساخت بزرگ‌ترین حوزه علمیه غرب کشور در اراک آغاز شده است.

رسانه‌ها

صداوسیمای مرکز اراک در سال ۱۳۶۲خورشیدی به عنوان یک دفتر خبری آغاز به کار کرد. در بهمن ۱۳۷۶خورشیدی با افتتاح ساختمان سیما و بهره‌گیری از دو استودیوی تولید، پخش برنامه‌های تلویزیونی استان در روزهای جمعه به مدت ۵ساعت آغاز شد.در سال ۱۳۸۲شبکه استانی سیمای استان مرکزی (شبکه آفتاب) به عنوان بیستمین شبکه استانی ایران شروع به کار کرد. این شبکه از سال ۱۳۹۰خورشیدی روزانه ۱۵ساعت برنامه پخش می‌کند.

صدا

در آبان‌ماه سال ۱۳۶۵خورشیدی فعالیت رسمی رادیو اراک، با نصب و بهره‌برداری از یک فرستنده رادیویی یک کیلووات، با پخش برنامه‌های خبری توسط واحد اطلاعات و اخبار آغاز شد. در سال ۱۳۷۹خورشیدی با بهره‌برداری از شبکه صدای استان مرکزی با سه استودیوی تولید و پخش، روزانه ۱۸ساعت برنامه تهیه و پخش شد که این برنامه‌ها با یک فرستنده صد کیلووات در تمام مناطق استان مرکزی و قسمتی از استان‌های هم‌جوار قابل دریافت بود.

با توجه به ظرفیت‌های صنعتی و دانشگاهی استان مرکزی، تصمیم‌گیری و اقدامات اولیه در خصوص راه‌اندازی دو رادیوی تخصصی با موضوع صدای صنعت و صدای دانشجو یا فرهنگ در سال ۱۳۹۱خورشیدی صورت گرفت و اعتبار لازم برای تأسیس آن نیز از محل اعتبارات دور سوم سفر ریاست جمهور وقت، محمود احمدی‌نژاد، پیش‌بینی شد.

نشریه‌ها

تاریخچه تهیه و توزیع نشریه‌ها در اراک به سال ۱۲۸۶خورشیدی باز می‌گردد. در این سال نخستین روزنامه شهر بنام «اتفاق» توسط میرزا حبیب‌الله‌خان طاهری عکاس‌باشی منتشر شد که درست یک سال بعد از صدور فرمان مشروطه بود. پس از آن روزنامه «رنجبر» با چاپ سنگی در سال ۱۲۸۹خورشیدی توسط شیخ علی نخستین که از مشروطه‌خواهان بود انتشار یافت. در سال ۱۳۱۰خورشیدی روزنامه «مفتش ایران» به مدیریت آقای مکی انتشار یافت.

در بیشتر موارد نشریه‌های چاپ شده در شهر در یک محدوده تاریخی (از سال ۱۲۸۶تا ۱۳۳۰خورشیدی) به عنوان ارگان یک جریان و یا حزب سیاسی منتشر گردیده بودند. به عنوان مثال نشریه‌های وابسته به روشنفکران دموکرات مقارن با انقلاب مشروطه و پس از آن نشریه‌های ملی‌گرا و چپ‌گرا در دوران نهضت ملی‌شدن صنعت نفت می‌توان اشاره کرد.

در سال ۱۳۹۲خورشیدی در اراک و استان مرکزی ۲روزنامه، ۱۱هفته‌نامه و ۷ماه‌نامه چاپ و منتشر شده‌است که روزنامه سرچشمه، روزنامه نوید، هفته‌نامه‌های سماع قلم، عطریاس، شهاب، لاله سرخ، راوی، شمس، نامه امیر، مجنون، آرمان جوان، چشم براه، گل‌یاس و ماه‌نامه‌های عهد جاوید، وهم سبز، بصیرت، راه دانش و صحیفه پاکدلان از جمله آنها هستند.

ورزش

در سالهای گذشته شهرداری اراک با حمایت از چهار رشته ورزشی توانست مقام چهارمی رشته فوتبال در لیگ دسته یک، مقام سومی رشته هاکی در بخش آقایان و مقام دومی در بخش بانوان در لیگ برتر و دسته یک و مقام قهرمانی رشته ووشو در لیگ دسته یک را کسب کند.

تیم فوتبال شهرداری اراک از جمله تیم‌های فوتبال است که در لیگ دسته‌اول فوتبال ایران بازی می‌کند.همچنین تیم والیبال شهرداری اراک و تیم بسکتبال شهرداری اراک نیز در لیگ‌های دسته یک والیبال و لیگ برتر بسکتبال حضور دارند.

امکانات ورزشی

اراک دارای ۱۰۳باشگاه ورزشی روباز و سرپوشیده شامل سالن‌های آمادگی جسمانی، بدمینتون، پیتلاس، بدنسازی، بوکس، پینگ‌پنگ، تکواندو، تنیس روی میز، تیراندازی، جودو، ورزش‌های رزمی، ژیمناستیک، شطرنج، فوتسال، کاراته، کشتی، والیبال، وزنه‌برداری و ووشو، میدان‌های تنیس، فوتبال، والیبال و هندبال، زمین‌های اسکیت و تیراندازی با کمان و پیست دو و میدانی، پیست موتورسواری، چمن‌های طبیعی و مصنوعی و استخر شنا است.

در شهر اراک تعداد ۵ورزشگاه به نام‌های ورزشگاه ۱۵هزار نفری امام‌خمینی، ورزشگاه شهدای پنجم مرداد، استادیوم آذرآب (شهر صنعتی)،مجموعه ورزشی ماشین‌سازی و ورزشگاه ۲۲بهمن وجود دارد.همچنین دهکده المپیک در زمینی به مساحت ۳۰۰هکتار در حال ساخت است. این مجموعه شامل پیست دوچرخه‌سواری، سالن سرپوشیده دو و میدانی، استخر سرپوشیده و سالن شش‌هزار نفری خواهد بود.

شهرهای خواهرخوانده

اراک با چهار شهر جهان خواهرخوانده است:

سال (میلادی)	کشور	شهر خواهرخوانده
۲۰۰۷	صربستان	نووی ساد
۲۰۰۸	قزاقستان	قراغندی
۲۰۱۱	گرجستان	تفلیس
۲۰۱۳	گرجستان	باتومی

           

 

منبع

دبیرخانه مرکز خدمات سرمایه‌گذاری استان مرکزی

شهرستان ساوه یکی از شهرستان‌های استان مرکزی است که مرکز آن شهر ساوه است. این شهرستان از دو بخش به نام‌های مرکزی و نوبران تشکیل شده است [1]. از محصولات کشاورزی ساوه می‌توان به انار و طالبی اشاره نمود.

جغرافیا

شهرستان ساوه دومین شهر بزرگ استان مرکزی می باشد که از شمال به استان قزوین از جنوب به شهرستان تفرش و استان قم و از شرق به استان تهران و قم و از غرب به استان همدان و از جنوب غربی به شهرستان کمیجان محدود می‌گردد.[2][3]

تقسیمات کشوری

دهستان‌ها

    بخش مرکزی:

    دهستان طراز ناهید

    دهستان قره‌چای

    دهستان نورعلی بیگ

    دهستان شاهسونکندی

نقاط شهری: آوه، ساوه

    بخش نوبران:

    دهستان کوهپایه (ساوه)

    دهستان بیات

    دهستان آق‌کهریز

نقاط شهری: غرق‌آباد، نوبران

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان ساوه در سال ۱۳۹۰برابر با ۲۵۹۰۳۰نفر بوده است .[4]

آثار تاریخی

    مسجد جامع ساوه

    امامزاده سید اسحاق

    بازار ساوه - قدمت تاریخی دوره صفویه

    مسجد جامع ساوه - قدمت تاریخی دوره سلجوقی

    مناره مسجد جامع - قدمت تاریخی ۵۰۴ه. ق

    مناره مسجد میدان - سدهٔ ۵ه‍. ق

    مسجد سرخ یا انقلاب - قدمت تاریخی۴۵۳ه. ق

    مسجد بازار ساوه - قدمت تاریخی دوره زندیه

    گنبد چهارسوق - قدمت تاریخی دوره صفویه

    قلعه دختر یا قیزقلعه - قدمت تاریخی دوران ساسانیان

    امامزاده سید اسحاق - (از نوادگان موسی کاظم- با سه واسطه) - قدمت تاریخی ۶۷۶ه. ق

    بنای امامزاده سید حمزه - قدمت تاریخی دوره صفویه

    آرامگاه امامزاده فضل بن سلیمان - قدمت تاریخی دوره سلجوقی

    آرامگاه فاطمه بنت شجاع - قدمت تاریخی دوره صفویه

    بند شاه عباس - قدمت تاریخی قرن هفتم ه. ق

    امامزاده سید هارون - قدمت تاریخی قرن هفتم ه. ق

    امامزاده یونس - قدمت تاریخی اواخر قرن نهم

    آرامگاه اشموئیل پیغمبر - قدمت تاریخی دوره صفویه

    آرامگاه امامزاده نوح بن موسی بن جعفر - قدمت تاریخی دوره صفویه

    کاروانسرای آوه - قدمت تاریخی دوره صفویه

    کاروانسرای عبدالغفارخان (باغ شیخ) - قدمت تاریخی دوره زندیه

    کاروانسرای عبدالغفارخان (مجیدآباد) - قدمت تاریخی دوره زندیه

    تکیه باغ شیخ - قدمت تاریخی دوره قاجار

    گورستان رازین (سوسن نقین) - قدمت تاریخی هزاره اول قبل از میلاد

    گورستان کله دشت - قدمت تاریخی هزاره سوم قبل از میلاد

    پل‌های یک چشمه و هشت چشمه سرخده - قدمت تاریخی دوره صفویه[5]

نظر به اینکه ساوه یکی از شهرستانهای باستانی ایران زمین است لذا آثار باستانی آن نسبتا زیاد می‌بوده تا اینکه در حمله مغول و بعد به دست سپاهیان تیمور لنگ اکثر آنها منهدم گردید.

جاذبه‌های طبیعی

    رودخانه مزلقان (مزدقان چای)

    رودخانه قره چای

 

 

منابع

1-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

2-گروه کمیجان سراب

3-«موقعیت جغرافیایی ساوه». پورتال شهرداری. بازبینی‌شده در ۱۹ژانویه ۲۰۱۲.

4-پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰

5-اقتباس از نشریه سیمای طلایی ساوه تک شماره ۱۳۸۱و چاپ شده در نقشه راهنمای شهر ساوه چاپ موسسه جغرافیائی و کارتو گرافی سحاب

شهرستان زرندیه با مرکزیت شهر مامونیه[1] یکی از شهرستانهای استان مرکزی است. (این شهر در فاصله ۸۰کیلومتری تهران، ۴۰کیلومتری شهر پرند و ۳۰کیلومتری ساوه قرار دارد)

جغرافیا

این شهرستان در جنوب غربی تهران قرار گرفته و در سالهای اخیر از شهرستان ساوه جدا شد. شهرستان زرندیه با ۴۱۵۰کیلومتر مربع وسعت و حدود ۸۵۰۰۰نفر جمعیت سومین شهرستان استان از نظر وسعت و پنجمین شهرستان از نظر جمعیت می‌باشد.

زرندیه در مسیر ورودی باد شهریاری تهران است و تنها نقطه در اطراف پایتخت است که همیشه از هوای پاک برخوردار خواهد بود.

دارای مرز مشترک با استانهای تهران، قزوین، همدان، البرز و قم، و با فاصله ۸۰کیلومتر از پایتخت وآخرین شهرستان استان با فاصله ۲۴۰کیلومتر از مرکز استان واقع شده است. هم اکنون محمد کردی فرماندار این شهرستان است.

رود شور نام رودی در شمال شهرستان زرندیه است. این رود یکی از بزرگترین رودهای حوضه آبریز دریاچه نمک قم است. این رودخانه که از رشته کوه‌های البرز در نزدیکی قزوین سرچشمه می‌گیرد تا دریاچه نمک در کویر مرکزی ایران امتداد می‌یابد و در نهایت به دریاچه حوض سلطان تخلیه می‌گردد.

تقسیمات کشوری

شهرستان زرندیه دارای دو بخش به نام‌های بخش مرکزی و بخش خرقان است. این شهرستان دارای شش دهستان به شرح زیر است:

    بخش مرکزی:

        دهستان حکیم‌آباد

        دهستان خشکرود

        دهستان رودشور

    نقاط شهری: مامونیه، زاویه، پرندک، خشکرود

    بخش خرقان:

        دهستان الویر

        دهستان علیشار

        دهستان دوزج

    نقاط شهری: رازقان

مردم

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان زرندیه در سال ۱۳۹۰برابر با ۵۷۱۵۳نفر بوده‌است که از این میان ۲۹۲۷۲نفر مرد و بقیه زن بوده‌اند. این شهرستان ۱۷۰۲۵خانوار دارد[2]

مردم مرکز شهرستان (مامونیه) به زبان فارسی با گویش‌های (مامونیه - زرند کهنه - امیرآباد) سخن می‌گویند. زبان بسیاری از مناطق دیگر این شهرستان ترکی است. مردم برخی روستاها مانند الویر و ویدر تات هستند و به زبان تاتی سخن می‌گویند[۳][۴][۵][۶][۷][۸]. و در روستای روستای وسمق زبان زرگری رایج است.

ارامنه در هشت روستای بخش خرقان در میان کوهها بعد از صفویه پناه می‌برند و در آنجا تا این اواخر زندگی می‌کرده‌اند این روستاها عبارتند از لار- چناقچی اولیا و سفلی -آق بلاغ - چهارحد و.. تعداد آنها به ۴۰۰۰تا ۵۰۰۰نفر می‌رسیده و بعد از زلزله خرقان - بویین زهرا در سال ۱۳۴۱اکثر ساکنین ارمنی این ناحیه به تهران مهاجرت کردند) است.

این شهرستان از ویژگی‌هایی مانند نزدیکی به تهران، شهر جدید پرند، فرودگاه بین‌المللی امام خمینی و مرز مشترک با استان‌های تهران، قزوین، همدان، البرز و قم و نیز وجود واحدهای تولیدی و صنعتی متعدد برخوردار است. برخورداری از این قابلیت‌ها باعث شده که مهاجران برای اشتغال از اقصی نقاط ایران به این شهرستان روی آورده‌اند. این مهاجران بیشتر از استان‌های لرستان، کردستان، همدان و شمال کشور وارد این شهرستان شده‌اند. این مهاجران در اطراف برخی روستاهای این شهرستان مانند بربر، امیرآباد، زرند کهنه و خورشیدآباد به صورت استیجاری اقامت کرده‌اند.[۹]

آداب و رسوم

از مراسم رایج مذهبی و فرهنگی شهرستان می‌توان از تعزیه خوانی، سیزده بدر، مراسم عید نوروز، چهارشنبه سوری، پاتختی، حنابندان، عروس بران، جشن کوسه ناقالی (ناقلدی)، مراسم بیل گردان، مراسم انگور (جشن انگور) نام برد که برخی از آنها در حال حاضر رواج بیشتری دارد.[۱۰]

صنایع دستی

صنایع دستی شهرستان زرندیه شامل دستبافت‌های سنتی (قالی بافی و گلیم بافی)، رودوزیهای سنتی، آثار چوبی (منبت و کنده کاری روی چوب، معرق کاری، خراطی)، سفالگری، کتابت و نگاری، آثار فلزی (قلمزنی) است.

پیشینه زرندیه

درباره پیشینه زرندیه، ازواژه‌های باقیمانده در زبان فارسی کنونی زرنگ که معرب زرنج است با نام زرند از یک ریشه بوده که زرنگ به زرند تبدیل شده است. واژه زرند درنسخ قدیمی به خرده ریزطلا و زر معنی شده است. بنا برپژوهش باستان شناسان، راه دوم اکباتان (همدان امروزی) به نام راگا (ری) از زرند می‌گذشته که حدود ۷۰۰سال سابقه تاریخی دارد؛ و محل دریافت عوارض پول و طلا بوده و واژه زرند از همین موضوع اقتباس شده است. شهرستان زرندیه بخشی از قلمرو ماد بود و اولین حکومت ایرانی دراین شهرستان و شهرستانهای اطراف این شهرستان شکل گرفت. بعد از مادها، هخامنشیان به این سرزمین حکومت می‌کردند، اما این سرزمین همچنان محل سکونت قوم ماد باقی ماند. این شهرستان شاهد فراز و فرودهای بسیاری بوده است. در سال ۱۳۸۲از ادغام بخش زرند و بخش خرقان که از توابع شهرستان ساوه بود به مرکزیت شهر مأمونیه تشکیل شد و شهرستان زرندیه نامیده شد.

آثار تاریخی

روستای ویدر از توابع شهرستان زرندیه

از نقاط دیدنی آن می‌توان به امامزاده منصور، آبشار چناقچی، کلیسای چناقچی، یخچال مهدی‌آباد، مسجد چلسبان، تپه قلعه باش علیشار، مقبره اشموئیل نبی، کاروانسرای خشکرود، کبوتر خانه خورآباد، امامزاده سید منصور مامونیه، امام زاده عبد المطلب پرندک، امامزاده قاسم ویدر، امامزاده پنج تن زرند کهنه، امامزادگان اهلعلی و سهلعلی (سید باوقار (سدباقار طبق گویش محلی)، سر قلعه، حمام کلبعلی خان ویدر، حمام آسیابک، حمام چال مامونیه، مسجد چال مامونیه، قلعه قارقالوخ بند امیر، قلعه تپهٔ حسن‌آباد بربر، سد بند امیر، امامزاده بند امیر، سد ورامه، سد لار و همچنین از روستاهای دیدنی این مناطق می‌توان روستای بربر، حکیم آباد، حسین‌آباد را نام برد...

شهرستان زرندیه با توجه به قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم دارای آثار و ابنیه تاریخی بسیار با قدمت می‌باشد.

    منطقه باستانی مشکویه -قدمت تاریخ ایران پیش از اسلام به شماره ثبت ملی ۱۳۶۱

    تپه خورآباد – قدمت دوره دوره اشکانیان به شماره ثبت ملی ۲۳۱۲۲

    منطقه باستانی پیک (زرندیه) – قدمت تاریخ ایران پیش از اسلام به شماره ثبت ملی ۱۳۵۹

    منطقه گزنگ صدرآباد – قدمت دوره ساسانیان به شماره ثبت ملی ۱۳۶۲

    قلعه حسن‌آباد – قدمت دوره تاریخ ایران پس از اسلام

    تپه‌های روستای آجان (قلعه گبری) – قدمت دوره هزاره سوم (پیش از میلاد) به شماره ثبت ۱۱۹۲

    تپه گبری الویر - قدمت دوره تاریخ ایران باستان به شماره ثبت ۱۱۹۰

    تپه قلعه باش علیشار – قدمت دوره تاریخ ایران پس از اسلام به شماره ثبت ملی ۵۶۱۴

    تپه سر قلعه – قدمت دوره تاریخ ایران پس از اسلام به شماره ثبت ملی ۲۲۰۶۶

    آب‌انبار محمودآباد (زرندیه) - قدمت دوره قاجار به شماره ثبت ملی ۲۳۱۱۴

    آب‌انبار نوروز آباد - قدمت دوره قاجار به شماره ثبت ملی ۲۲۹۹۲

    امامزاده پنج تن - قدمت دوره ایلخانی به شماره ثبت ملی ۲۳۸۱۰

    آرامگاه امامزاده سید منصوربن موسی - قدمت دوره صفویه به شماره ثبت ملی ۱۲۲۶

    کاروانسرای خشکه رود - قدمت دوره صفویه به شماره ثبت ملی ۱۱۸۶

    یخچال مهدی‌آباد - قدمت دوره قاجار به شماره ثبت ملی ۵۹۷۵

    مسجد چاله - قدمت دوره قاجار به شماره ثبت ملی ۲۵۰۰۳

    حمام آسیابک - قدمت دوره قاجار به شماره ثبت ملی ۲۳۰۰۱

    حمام الویر - قدمت دوره قاجار به شماره ثبت ملی ۲۲۰۹۹

    حمام مامونیه - قدمت دوره قاجار به شماره ثبت ملی ۲۳۸۰۷

    برج کبوترخانه خورآباد - قدمت دوره پهلوی اول به شماره ثبت ملی ۲۲۹۹۵

    تپه خورشیدآباد - قدمت دوره تاریخ ایران پس از اسلام به شماره ثبت ملی ۵۶۱۶

    تپه دوزج - قدمت دوره تاریخ ایران پس از اسلام به شماره ثبت ملی ۵۶۱۷

    تپه سنگرمرد تپه سی - قدمت دوره تاریخ ایران پس از اسلام به شماره ثبت ملی ۵۶۱۹

    مسجد اعظم چلیسبان - قدمت دوره زندیه

    روستای بیلفتو میل هفتم در راه ابریشم

    قبرستان قدیمی گبر‌ها در روستای شمس‌آباد - قدمت دوره ساسانیان

    قلعه قارقالوخ - قدمت دوره اسماعیلیان (حکومت)

    کلیسای سرکیس - قدمت دوره ۱۳۷۵میلادی

    حمام کلبعلی خان - قدمت دوره زندیه[۱۱]

    غاربریه

آموزش

دانشگاه آزاد اسلامی واحد زرندیه

دانشگاه آزاد اسلامی در سال۱۳۸۶در این شهر مرکز این شهرستان با ۴۴دانشجو در رشته‌های الکتروتکنیک و حسابداری در ساختمانی استیجاری آغاز به کار کرد. در نیمسال دوم سال ۱۳۸۶با ۱۱۰دانشجو به فعالیت رو به رشد خود سرعت بخشید و در رشته‌های کامپیوتر، تربیت بدنی، و آموزش زبان انگلیسی دانشجو پذیرفت و همزمان درکنار فعالیت‌های آموزشی، در زمینی به وسعت ۴هکتار کار ساخت ساختمان اداری و آموزشی خود را به مساحت ۵۰۰مترمربع آغاز کرد و در مهر سال ۱۳۸۷به ساختمان جدیدالاحداث نقل مکان کرد و با چهارصد دانشجو در ساختمان مستقل در پی جذب هیات علمی دانشگاه برآمده و ۵نفر را در رشته‌های مورد نیاز جذب نموده و رشته‌های تحصیلی را از ۸رشته به ۱۵رشته افزایش داده که ۳رشته کارشناسی و ۱۲رشته کاردانی می‌باشند. این دانشگاه در تیرماه ۱۳۸۹رسماً با حضور دکتر جاسبی ریاست عالیه دانشگاه افتتاح گردید. همچنین، این واحد در آبان ماه ۱۳۸۹از واحد ساوه استقلال یافته و به واحد مستقل تبدیل شد.

تاسیسات

نیروگاه رودشور: نیروگاه ۲۱۶۲مگاواتی رودشور از نیروگاه‌های گازی ایران است که در ۴۴کیلومتری آزادراه تهران-ساوه در شهرستان زرندیه قرار دارد.[۱۲]

شهرک صنعتی زرندیه

شهرک صنعتی زرندیه با مساحت ۹۱۰هکتار در ۳۵کیلومتری مامونیه و مجاورت مرز استان تهران قرار دارد.

    فاصله تا فرودگاه: ۷۵کیلومتر

    فاصله تا راه آهن: ۳۵کیلومتر

    فاصله تا مرکزاستان: ۱۸۵کیلومتر

    فاصله تا نزدیکترین شهرستان: ۳۵کیلومتر

    فاصله تا گمرک: ۴۵کیلومتر

    فاصله تا نزدیکترین بندر: ۵۰۰کیلومتر

و در حال حاضر احداث شهرک صنعتی ویژه مبلمان و دکوراسیون با نام دکولندو همچنین برزگترین مجموعه ورزشی تفریحی خاور میانه با نام سرزمین ایرانیان در حال احداث است.

مشاهیر

    ابن مسکویه: مورخ، ادیب، طبیب، فیلسوف، کیمیاگر و عالم اخلاق قرن چهارم و پنجم[۱۳]

    محمد حسین زرندی: امام جمعه سابق کرمانشاه

 

 

منابع

1-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

2-پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰

3-مقاله «گویش‌های الویر و ویدر»، پروفسور احسان یارشاطر، ۱۹۶۹

4-«گونه‌های زبان تاتی»، دونالد استیلو، ۱۹۸۱؛ ۸: گونه‌های الویر و ویدر در نزدیکی ساوه در استان مرکزی

5-مقدمه کتاب «دستور زبان گویش‌های تاتی جنوبی»، پروفسور احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩

6-اداره فرهنگ وارشاد اسلامی شهرستان زرندیه

7-کتاب «تات‌های ایران و قفقاز»، علی عبدلی، ۱۳۸۹

8-Alvir Language .: Alvir.org :. زبان الوير - بخش اول

9-خبرگزاری ایرنا: جاذبه‌های صنعتی خیل مهاجران را به زرندیه سرازیر کرده است. ۵آبان ۱۳۹۲.

10-خبرگزاری تسنیم: کهن زرندیه سکونت گاه مادها. ۷فروردین ۱۳۹۳.

11-برگرفته از اطلاعات وارد شده در ویکیپدیای فارسی و تارنمای شهرستان زرندیه

12-بهره‌برداری از نیروگاه رودشور با حضور رئیس‌جمهور همشهری آنلاین

13-مشکویه بیانگر تاریخ کهن شهر پرندک زرندیه است ایرنا

شهرستان تفرش یکی از شهرستان‌های استان مرکزی است که مرکز آن شهر تفرش می باشد.در گذشته تفرش سرزمین پهناوری بود که شامل آشتیان و فراهان می شد.که با افزایش جمعیت و تقسیم بندی جدید کشوری از شهرستان تفرش جدا و مستقل شدند. قبل از سال 91 این شهرستان از دو بخش مرکزی و فراهان تشکیل شده‌است [1].

جغرافیا

شهرستان تفرش در 200 کیلومتری جنوب غرب تهران در مسیر راه تهران-قم سلفچگان و تهران-ساوه سلفچگان قراردارد

شهر تفرش در منطقه ای محصور بین کوهها میباشد که از طریق گردنه گیان و نقره کمر به سایر راههای ایران متصل است.

تفرش قدیم از دو منطقه فم و طرخوران تشکیل شده و حول همین دو منطقه بسط و گسترش یافته ورمنطقه نیز شامل چند محله میباشد که برخی ازانها هنوز بافت قدیمی خود را حفظ کرده اند تفرش به لحاظ دارا بودن آب وهوای کوهستانی در فصل گرما آب و هوای بسیار مطبوع و خنکی دارد که بهمراه جاذبه های طبیعی و تاریخی و امامزاده های متعدد همه ساله پذیرای انبوه مسافران از اقصی نقاط ایران میباشد.

پیشنه تاریخی شهرستان تفرش

محدوده فعلی تفرش جز متصرفات مادها ، هخامنشیان و اشکانیان بوده از دوره ساسانیان قبور حوض گونه زرتشتیان و بعض قلاع به یادمانده است و بعد از آن در زمان طاهریان و صفاریان و سامانیان و آل بویه و غزنویان نیز با وجود عدم وجود آثار ، جزو متصرفات آن به شمار می رفته در دوره سلجوقیان نام تفرش به صورت طبرس رواج پیدا کرده وبرخی از بزرگان و علما خود رابه آن منسوب و مقلب نموده اند به طور مثال کنیه طبرسی ویژه رجال شیعه بوده و مورد اصلی آن نیز کتب امامیه است و این انتساب با این که از عدد انگشتان دست تجاوز نمی کند، مشخص کننده نفوذ امامیه در تفرش و رواج آن از دیرباز است . در دوره خوارزمشاه تفرش دهستانی در محدوده اقلیم عراق (اراک) بوده است و در فاصله سال های 740-838 در حدود متصرفات آل جلایر محسوب می شده است.

از مغولان و تیموریان هیچ اثری در تفرش دیده نمی شود ولی تفرش در روزگار صفویه بویژه پادشاهی شاه عباس بزرگ رو به آبادانی نهاده است ومردم تفرش با انجام خدمات برجسته در دستگاههای حکومت صفوی نفوذ نمود تفرش در ایام سلطنت افشاریان تا سال 1218 جزو متصرفات ایشان بوده است تختگاه زندیان شیراز و خاک تفرش در آن روزگار جزء متصرفات آنان بوده است.

و در این زمان مکتب خانه های متعددی در تفرش تاسیس شده که نوجوانان در آن به فرا گرفتن مقدمات فارسی و تعلم قرا، می پرداخته اند در دوران قاجاریه است که مردانی از تفرش در کار سیاست مملکت وارد می شوند و در راه خدمت به ایران حتی از بذل جان خود نیز دریغ نمی ورزند باز در همین دوره است کهبه سبب توجه پادشاهان قاجار به منطقه روحانیان و علمای مذهب عده ای از سادات بنی فاطمه تفرش در دستگاه حکومت رشد کرده تا جایی که به مناصب بزرگ گمارده می شوند و یکی از ویژگی های دوره قاجاریه گسترش مکتب خانه ها و تکثیر و فراوانی میرزاها در تفرش آشتیان و فراهان است ولی روی هم رفته جامعه تفرش در دوره قاجاریه دهقانی ولی غیر متحجر بوده است.

تفرش در کتب تاریخی

تفرش که امروزه از شهرستانهای استان مرکزی به شمار می آیددر گذشته جز ء ناحیه کوهستانی پهناوری بوده است که یونانیان آن را "مدیا"(media) و جغرافی نویسان اسلامی از آن بعنوان جبال نامبرده اند و در برخی دیگر از کتب فارسی یا عربی ازآن بهنام قهستان که معرب کلمه کوهستان میباشد یاد شده است قهستان ناحیه بزرگی شامل قم ساوه عراق عجم همدان ری و اصفهان به مرکزیت همدان بوده است که تفرش هم جزو آبادیها ومحا ل همدان بوده که در سده چهارم هجری از همدان جدا و به قم پیوسته است مردمان اولیه تفرش گبر یعنی پیرو دین زرتشت پیامبر آسمانی ایران باستان بوده اند وجود بقایای آتشکده کبوران همچنین وجود قلعه های گبری وبقایای قلعه توس که در حمله اعراب ازبین رفته موید این مطلب است اعراب در سال 24خورشیدی به فرماندهی ابوموسی اشعری به ایران حمله کردند و پس از تصرف اصفهان گروهی را به سرکردگی مالک بن عامر اشعری مامور گشودن ساوه تفرش آشتیان و فراهان می نماید ابن فقیه همدانی در کتاب "اخبار البلدان"آورده است که :آبادی طبرس درسده اول هجری از تعلقات همدان بوده ومردم بومی آن پیرو زرتشت بوده اند و آتش آذرگشنسب تا سال 274 خورشیدی روشن بوده است.

احمدبن ابی یعقوب در کتاب" البلدان" که یک سده جلوتر از تاریخ قم درسال 270 هجری نوشته شده است از طبرس بعنوان یکی از رستاق های (روستا) قم یاد شده است حسن بن محمد بن حسن قمی درسال367 هجری خورشیدی در کتاب تاریخ قم آورده است که:دیگر رستاق قم سی ودو دیه طبرس ازآن جمله طرخوران فیم و جاویزه است که مندرس گشته وناپدید شده است در قرن ششم هجری در زمان سلجوقیان از ساخته شدن مسجد ششناو و همچنین حضور جمعی از طرفداران حسن صباح(فرقه اسماعیلیه)در غاری نزدیک کوهن(کوهین)در کتاب" راحت الصور" یاد شده است در کتاب جهان نامه که در سال 587 خورشیدی در دوره خوارزمشاهیان توسط ابن بکران نوشته شده از طبرس به عنوان قهستان عراق عجم ذکر شده است درسال 636 هجری خورشیدی عطاملک جوینی درکتاب جهان گشای جوینی درباره تفرش مینویسد: طبرس در دوره مغولان خوره ای (دهکده)از خور عراق میباشد حمدالله مستوفی درکتاب نزهت القلوب درسال 718 خورشیدی درباره تفرش مینویسد: تفرش ولایتیست که از هر طرف بدو روند به گریوه فرو باید رفت سیزده پارچه دیه است فم وطرخوران از معظمات آن است هوایش معتدل و آبش از چشمه وکاریز هایی است که از آن کوهها برمی خیزد محصول غله ومیوه فراوان دارد مردم آنجا شیعی اثنی عشری اند وحقوق دیوانیش 6000 درهم است درکتاب" هفت اقلیم "امین احمدرازی درسال 972 هجری خورشیدی آورده است: دریکی ازکوه های تفرش مغاره ای(غار)است که کسی به نهایت آن نرسیده است ودرمیان مردم چنین شهرت دارد که وقتی گاوی به درون آن رفته از همدان بیرون آمده است به همین جهت این مغاره گاوخل نامیده میشود در کتاب "مرات البلدان ناصری" تالیف 1256خورشیدی در باب سادات تفرش آمده است که آنان مهاجرانی از قوم خورزن مکه بوده اندکه درجوار مسیله ای(رودخانه)در جنوب فم سکنی گزیدند وبه همین جهت آن روستا را خرزنویه نام نهادند که اکنون اثری از آن نیست(پارک حکیم نظامی فعلی) نام و نشان تفرش دربسیاری دیگر از کتب تاریخی کم وبیش ذکر شده است اما کاملترین کتاب موجود در زمینه معرفی تفرش کتاب "سیری کوتاه درتاریخ تفرش وآشتیان "نوشته زنده یاد مرتضی سیفی فمی تفرشی میباشد که سی سال قبل منتشر شده است واطلاعات بسیارجامع وارزنده ای در اختیار خواننده قرارمیدهد

تقسیمات کشوری

در سال 1316 خورشیدی کشور ایران از نظر جغرافیایی به ده استان تقسیم شد و سلطان ابان با شمول قصبه های تفرش ،فراهان، آشتیان و غیره به شهرستان تبدیل و به نام اراک نامیده شد و تفرش تبدیل به بخش گردید تا بالاخره در سال 1342 تفرش با شمول بخشهای فراهان، آشتیان، خلجستان، و نیز دهستان رودبار به شهرستان تبدیل شد و با مشارکت مردم، خیابان های وسیع در مرکز شهر ایجاد گردید. درباره وجه تسمیه نام تفرش مردم را بر این باور است که تفرش در اصل گبرش بوده است و این توجیه شاید بدین سبب است که در سده های قبل و حتی صدر اسلام گبرها و زرتشتیان در این جلگه و نقاط مجاور آن از جمله فراهان و آشتیان سکونت داشته اند در متون جغرافیایی اسلام گاهی نام تفرش طبرس و یا طبرش آمده است.

این شهرستان در شمال وشمال غربی به شهرستانهای فراهان و آشتیان و جنوب غربی ساوه واقع شده و مرکز آن شهر تفرش است. از شمال به ساوه، از جنوب و مغرب به اراک، از شرق به قم محدود و مساحت آن حدود ۲۷۹۲کیلومتر مربع است. در سال ۱۳۱۶کشور ایران از نظر جغرافیایی به ده استان تقسیم شد و سلطان اباد با شمول قصبه‌های تفرش،فراهان، آشتیان و غیره به شهرستان تبدیل و به نام اراک نامیده شد

این شهرستان دارای یک بخش با نام بخش مرکزی وچهاردهستان است:

بخش مرکزی

    بخش مرکزی:

        دهستان رودبار

        دهستان بازرجان

        دهستان خرازان

        دهستان تراران

        دهستان الوان

        دهستان تا

        دهستان قزلجه

        دهستان کبوران

        دهستان کهک

        دهستان خانک

        دهستان دنیگرد

        دهستان زاغران

        دهستان نقوسان

        دهستان معین آباد

        دهستان واشقان

نقطه شهری: تفرش

رودخانه ها

رودهای مهم این شهرستان عبارت اند از: آبْکَمَر که از ارتفاعات جنوبی تفرش سرچشمه می‌گیرد و در حدود ۲۳کیلومتری شمال غربی شهر تفرش به رود قَره چای می‌پیوندد؛ فرمهین که از دهستان رودبار سرچشمه می‌گیرد و پس از آبیاری بخشهایی از اراضی شهرستان، به دریاچه نمک می‌ریزد؛ قَره چای که بخشهایی از اراضی شمالی شهرستان را آبیاری می‌کند و سپس به دریاچة نمکِ قم می‌ریزد (جعفری، ج ۲، ص ۸۷، ۳۲۹ـ۳۳۱؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۱).

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان تفرش در سال ۱۳۸۵برابر با ۴۸٬۵۹۲نفر بوده‌است که از این میان ۲۳٬۹۴۰نفر مرد و بقیه زن بوده‌اند [2].

زبان

زبان مردم شهرستان تفرش فارسی است. اهالی روستاهای فریسمانه، کهلو علیا، وسمق، دستجان و فشک ترک‌زبان هستند اما به زبان فارسی نیز آشنایی دارند. مردم برخی از روستاهای شهرستان مانند کهک تات هستند و به قدیمی‌ترین زبان منطقه یعنی تاتی صحبت می‌کنند[۳][۴][۵]. پیران روستای سفیداب به زبان خلجی تکلم می‌کنند. کلیه روستاهای دیگر این شهرستان فارسی‌زبان هستند.[۶]

پوشش گیاهی

در بیابانهای مستعد و استثنایی این منطقه نیز گیاهان متنوع وحشی و دارویی بسیار رشد می‌کند. همچنین گیاهانی نظیر زیتون و زعفران که در دوآب وهوای متفاوت رشد می‌کنند، هر دو در تفرش کشت می‌شوند. یکی دیگر از نامهایی که تفرش به آن معروف است «شهر گردو و بادام» است. علت خوب بودن این دو محصول در این منطقه، وجود درصد کمی آهک در خاک منطقه‌است. بزرگ‌ترین درخت گردو با محیط ۶متر و قطر ۱٫۹متر در روستای دلارام (تراران) قرار دارد و سالانه پانزده هزار عدد گردو می‌دهد[نیازمند منبع]. باتوجه به محصوربودن شهرستان تفرش درمیان کوههای فلات مرکزی ایران کوه‌های تفرش نیز از ابتدای فصل بهارشاهد رویش انواع گونه‌های گیاهی که برخی از آنها خوردنی وبرخی دیگر دارای خواص طبی می‌باشند درفصل بهار در کوههای تفرش انواع گیاهان مانند:آویشن-ریواس –بالامبو(باریجه) کنگر –موسیر- گون کتیرا ودهها گونه ارزشمنددیگرمی‌روید که دراین فصل برخی از اهالی تفرش به کوهها رفته وضمن کوهنوردی وتفریح به چیدن این گیاهان نیز می‌پردازند دربهاردوگونه ریواس وبالامبو بیشتر مورد توجه می‌باشندکه برای برخی نیز جنبه اقتصادی وفروش آن دربازار رانیز داردگه البته گیاه بالامبو حفاظت شده وچیدن آن محدودیت بسیاری دارد. همچنین گل ختمی، شیرین بیان، گل بابونه، خاکشیر، کاسنی، شاتره رویش فراوان دارد.

معادن

این شهرستان، معادن گچ، سنگ ساختمانی، خاک نسوز، سنگ تراورتن و سنگ آهک دارد. صنایع آن عبارت اند از: کارگاههای یخ سازی، ریخته گری، پِرِس کاری، مبل سازی، گونی بافی، موزاییک سازی و آسفالت سازی (همان، ج ۴۸، ص ۴۱ـ۴۲).

حیات وحش

گرگ، روباه، جوجه تیغی، خرگوش، بز کوهی، کبک، قرقاول و قرقی از حیوانات وحشی است که در این منطقه دیده می‌شود. در گذشته‌های دور دارای آهو و پلنگ هم بوده که نسل آن به دلیل شکار منقرض شده‌است..[7]

 

 

منابع

1-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

2-پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰

3-مقدمه کتاب «دستور زبان گویش‌های تاتی جنوبی»، پروفسور احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩

4-گونه‌های زبان تاتی، دونالد استیلو، ۱۹۸۱

5-ویژگی فرهنگی استان مرکزی

6-وب‌گاه تفرش

7-تفرش دانشنامه جهان اسلام

شهرستان آشتیان یکی از شهرستانهای استان مرکزی است [1].شهرستان آشتیان به مرکزیت شهر آشتیان و دارای یک بخش مرکزی و سه دهستان بنامهای گرکان ، سیاوشان و مزرعه نو می باشد.

تقسیمات کشوری

    بخش مرکزی شهرستان آشتیان

        دهستان گرکان

        دهستان سیاوشان

        دهستان مزرعه نو

شهر: آشتیان

جغرافیا

این شهرستان از شمال به تفرش و قم ، از جنوب و جنوب شرق به شهرستانهای دلیجان و اراک از غرب به شهرستان فراهان محدود گشته است.

شهرستان آشتیان در مرکز استان مرکزی و شمال شهرستان اراک قرار دارد و با مرکز استان 80 کیلومتر فاصله دارد. شهرستان آشتیان با جمعیتی بالغ ۱۷،۱۰۵ و مساحتی در حدود ۱۲۳۹ کیلومترمربع کوچکترین شهرستان استان مرکزی است.[2]

تاریخچه

شهرستان آشتیان از شهرهای بسیار کهن ایران که از توابع سرزمین تفرش (گبرش) از متعلقات عراق عجم بوده و در ایران باستان جزء ماد سفلی یا ماد بزرگ بوده است که آیین زرتشتی داشته اند . آثار مادی در این شهرستان فراوان به چشم می خورد. اسامی اماکن آن ریشه اوستایی-پهلوی دارند.این اسامی، تعداد زیادی قلاع گبری و وجود آتشکده ها در این منطقه مانند (آتشکده فردجان و فراهان) ارتباط واژه آشتیان را با دین زرتشت قوی می سازد. این منطقه در زمان خلافت عمر توسط مالک بن عام اشعری فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در کتب جغرافیایی پس از اسلام این شهر جزء ولایت کوهستان یا جبال و یا عراق عجم آمده است. بنا به تفسیر (دهگان) لغت آشتیان معرف معبد و قربانگاه است. کلمه آشتیان مرکب از دو جزء ((یشت)) به معنی پرستش، قربانی، دعا و سرود مذهبی و((یان)) معرف مکان و جایگاه است. آشتیان در مختصرالبلدان و تاریخ قم ابرشتیجان آورده شده است و ابن فقیه آن را از متعلقات همدان ذکر نموده و صاحب تاریخ قم آنرا از طموجهای قم برشمرده است.

آب و هوا

شهرستان آشتیان به سبب ارتفاع نسبتاً زیاد، دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل می باشد.این شهر از لحاظ توپوگرافی دردامنه ارتفاعات کوه های مرکزی استان واقع شده و از جنوب به دشت فراهان و کویر میقان منتهی می شود.ازارتفاعات معروف آن کوه رف قاسم کش، کوه کلاهه و میراب را می توان نام برد.

مردم

زبان اهالی این شهرستان فارسی است و عده ای از آنها به زبان ترکی تکلم می کنند.

اقتصاد

کشاورزی و دامپروری فعالیت غالب ساکنان این شهرستان را تشکیل می دهد.

از جمله سوغات شهرستان آشتیان می توان: صابون، گردو و بادام را نام برد. کارگاههای صابون سازی یکی از جاذبه های مهم اقتصاد سنتی این شهرستان محسوب می شود.

 

 

منابع

1-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳ خ.

2-پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰

شهرستان فراهان دارای دو بخش (مرکزی، خنجین) در استان مرکزی است که در سال ۱۳۸۹به طور رسمی شهرستان شد.[۲].

جغرافیا

فراهان یکی از شهرستانهای استان مرکزی و پاره‌ای از سرزمین تاریخی فراهان بزرگ است که منطقهٔ وسیعی از شمالِ شهر اراک تا مناطقی از شهرستان آشتیان و تفرش را در بر می‌گرفت واز غرب تا مرز استان همدان نیز می‌رسیدو روستای خوش آب و هوای کسرآصف در آن قرار دارد.

بیش از دویست روستای کوچک و بزرگ در فراهانِ بزرگ وجود دارد که در دشت فراهان و کوههای اطراف پراکنده‌اند. شهر کوچک فرمهین در مرکز فراهان و در سه راهی اراک - تفرش - فراهان قرار گرفته‌است و یک شهرک صنعتی در شهر فرمهین نیز دارد.

تقسیمات کشوری

دهستانهای و بخش‌های شهرستان فراهان:

بخش مرکزی

    فرمهین

    دهستان فشک

نقطه شهری: فرمهین

بخش خنجین

    دهستان خنجین

    دهستان تلخاب

نقطه شهری: خنجین

تاریخچه

یونانیان آن را مدیا می‌نامیدند برخی گفته‌اند فراهان را طهمورث بنا کرد و دارالملک آن را ساروق کرد برخی نیز گویند فراهان را فراهان پسر همدان بنا کرده است ابن مقنع می‌گوید (ولاشگرد را بلاش پسر پیروز و بورقان را پوران دختر خسرو ساخته است) فراهان شامل ناحیهٔ پهناوری میان شهرستانهای اراک و تفرش و آشتیان است. تاریخ قم کهن‌ترین سندی که در آن نامی از فراهان آورده شده، این سند مربوط به سال ۳۷۸هجری قمری یعنی بیش از هزار سال پیش که در آن زمان روستای فراهان جزء شهرستان قم بوده.[۳]

حمدالله مستوفی در نزهت القلوب می‌نویسد:فراهان ولایتی است و در دیه‌ها معتبر بود، دیه ساروق را دارلملک آنجا و طهمورث ساخت، اکنون دولت آباد و ماستر معظم قرای آنجاست.[۳]

نام یکی از شهرهای بخش مرکزی شهرستان فراهان، فرمهین است. این شهر در شمال شهر اراک و کویر میقان واقع است. هوای آن سرد و سالم و آب کلیه روستاهای آن از قنوات است که طول اکثر آنها به ۶هزار گز می‌رسد. فراهان از سه قسمت به نام بالا و پائین و سادات تشکیل می‌گردد. جمع روستاهای دهستان فراهان ۱۲۹قریه و دارای ۶۱هزار تن سکنه‌است. محصولاتش غلات، بنشن و میوه جات است. گله داری یکی از کارهای عمده سکنه بخش و پوست بره این حدود به خوبی معروف است و خریدار زیاد دارد. صنایع دستی زنان این دهستان قالی و قالیچه بافی با نقشه‌است.

دیگر از روستاهای قدیمی فراهان زلف آباد است که روزگاری شهر مهم و پرجمعیتی بوده‌است.

شهر فرمهین در مرکز بخش مزکزی شهرستان فراهان واقع و مرکز شهرستان است. روستاها مهم دیگر فراهان عبارتند از روستای خوش آب و هوای کسرآصف،دستجان، خوشدون، نظام آباد، تلخ آب، فشک، ماستر، شتریه، مشهدزلف آباد، فارسیجان، مشهدالکوبه واشقان. به واسطه مسطح بودن اراضی در فصل خشکی به در اکثر روستاهای فراهان می‌توان با خودرو سفرکرد. کویر نمک میقان در قسمت جنوبی دهستان فراهان واقع است و روستاهای نزدیک به کویر به واسطه مجاورت با کویر دارای هوای ناسالم و آب شورند.[۴]

نام

    دهگان در گزارشنامه می‌گوید: «واژه فراهان بطورقطع مرکب از دو عضو است که خوشبختانه هر دو عضو زنده و در اسماء امکنه متداول می‌باشند. «فره» به فتح اول و ثانی به معنی شکوه است عضو دوم یعنی «آن» یکمن علامت جمع باشد.»[۳] جمع دو واژه به معنای سرزمین مجد و عظمت یا جایگاه گزیدگان و آزادگان است.[۵]

    دیدگاهی دیگر آن است که فراه در زبان پهلوی به معنی شهر است و نمونه آن نیز شهر فراه در ولایت فراه افغانستان است. فراهان نیز جمع آن و به معنی شهرها است.[۳]

    دیدگاه دیگر این است که فراهان به جم فرای هامون و منظور آنچه فرای کویر میقان است بوده است.[نیازمند منبع]

    فراهان را در قدیم مدیا می‌نامیدند جغرافی دانان اسلامی آن را جزو بلاد جبال می‌دانستند[۶]

مردم

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت بخش مرکزی شهرستان فراهان در سال ۱۳۹۰برابر با ۳۰۰۴۲نفر بوده‌است.[۱]

کشاورزی و دامداری کار اصلی مردم فراهان است. آب قنات یکی از منابع اصلی آبیاری به شمار می‌آید. کشت غلات بخصوص گندم و نیز باغداری (از جمله انگور، بادام و گردو) در فراهان رواج دارد. فرش مهمترین صنایع دستی این شهرستان است.

در بيشتر مناطق فراهان به زبان فارسي صحبت مي شود. در روستاها فارسی با لهجه‌های خاصی وجود دارد. خلجی از دیگر زبانهای فراهان است و در تلخاب و خلجستان صحبت می‌شود.

جشن تیرگان از رسوم قدیمی و کهن ایرانیان است که قدمتی برابر با دوران ساسانیان داشته است . ایرانیان باستان برای هر روز از سال اسم خاصی برگزیده بودند که هر گاه اسم روز اول ماه با اسم ماه هم نام بود آن روز را گرامی داشته جشن می گرفتند که از این بین جشن تیرگان (تیر اسم روز اول ماه تیر)وجشن مهرگان(مهر اسم روز اول ماه مهر) معروف تر است. جشن تیرگان امروزه با گذشت حدود ۱۶۰۰سال هنوز در دشت فراهان استان مرکزی برگزار می شود فراهانی ها همه ساله در اولین روز از فصل گرم سال با حضور در کنار امامزاده ذلف اباد شهر فرمهین این روز را گرامی داشته جشن میگیرند.

مردم دشت فراهان در این روز از گوشه وکنار مرز پر گهر به منطقه زادگاه خود برگشته روز را تا شب در دامان طبیعت میگذرانند وبا طبخ غذاهای محلی مثل دلمه و آش های محلی درکنار اقوام روز خاطره انگیزی را سپری می کنند.

در منطقه فراهان به این جشن عید صغری ویا جشن آب پاشان هم می گویند.

برگزاری بازی های محلی-پاشیدن آب به همدیگر و برگزاری مجالس پرده خوانی و شبیه خوانی از دیگر رسوم این روز است.

مشاهیر

    قائم‌مقام فراهانی صدر اعظم ایران، سیاست‌مدار، ادیب، شخصیت برجسته و تأثیرگذار ایران‌زمین در عرصه حکومت و سیاست و نیز ادب و هنر

    اديب الممالك فراهانى شاعر برجسته

    آقا غلامحسين فراهانى نوازنده مخصوص دربار دوره ناصرى و استاد ميرزا عبدالله

    امیرکبیر سیاستمدار ایرانی ، صدراعظم‌ ایران در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار ، مؤسس مدرسه دارُالفُنون

    محمود حسابی فیزیکدان، سناتور، وزیر آموزش و پرورش و بنیانگذار فیزیک دانشگاهی در ایران.

    یوسف اعتصامی نویسنده، ناشر، و مترجم ایرانی، پدر پروین اعتصامی آشتیانی

    میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر از رجال دورهٔ ناصرالدین شاه و پدر سیاستمدار معروف ایرانی،دکتر محمد مصدق

    حاجى ملا رجبعلى تفرشى تعزيه خوان مشهور دوره ناصرى و موذن مخصوص محمدعلى شاه

    حسينعلى خان نكيسا خواننده بزرگ موسيقى ايرانى در دوره قاجار و پهلوى

    حاتم عسكرى فراهانی رديف دان مشهور موسيقى ايرانى

    عبدالله خان دوامي خواننده و رديف دان بزرگ موسيقي ايرانى

    ابوالقاسم بهرامی«پدر علم میکرب‌شناسی ایران»

    سامان فراهاني سروش«دكتر، محقق و پ‍ژوهشگر مهندسي صنايع و مديريت»

    فتحعلی واشقانی فراهانی«خوشنویس نامی ایران»

    ميرزاعلى اكبرخان فراهانى نوازنده تار مخصوص ناصرالدين شاه

    بهزاد فراهانی«بازیگر نامی سینما وتئاتر»

    سعید کنگرانی بازیگر، سینما، تلویزیون، ایرانی

    شهاب میرزایی فراهانی سازنده بازی های رایانه ای فاخر ایرانی ، با کسب مقامهای متعدد در جشنواره رسانه های (دیجیتال ، خانواده ، سلامت)

    محمد قریب بنیانگذار طب نوین اطفال در ایران

    فتح الله مجتبایی نویسنده و مترجم ایرانی

    علی امینی سیاست‌مدار ایرانی و نخست وزیر 1340-1341

    عیسی بهنام از بنیانگذاران رشتهٔ باستان‌شناسی در ایران

    آقا علی اکبر خان فراهانی موسیقی دان بزرگ ناصری

    میرزا عبدالله فراهانی موسیقی دان بزرگ و تقسیم کننده دستگاه های ایرانی

    آقا حسینقلی فراهانی ردیف دان بزرگ موسیقی ایرانی دوره ناصری

    احمد عبادی نوازنده بزرگ سه تار

    گلشیفته فراهانی هنرپیشه بین المللی و نوازنده ایرانی

    جمشید آهنگرانی کارگردان و فیلنامه نویس ایرانی

    پگاه آهنگرانی بازیگر و مستندساز ایرانی

    شقایق فراهانی بازیگر سینما و تلویزیون ایران

    میرزا عیسی قائم مقام پدر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی

    جعفر مشیرالدوله از سیاستمداران و دیپلمات‌های ایران در عصر قاجار

    میرزا علی قائم‌مقام وزیر خارجه ایران ، فرزند میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی

    محمد صالح علا بازیگر، مجری برنامه‌های تلویزیونی و فیلم‌ساز و ترانه‌سرای ایرانی

    هوشنگ فراهانی آهنگساز،نوازنده تار و ستار و نویسنده

    احمد بورقانی سخنگوی ستاد تبلیغات جنگ از سال ۶۶تا پایان جنگ، سرپرست دفتر خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل از سال ۶۸تا ۷۱، معاون مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از سال ۷۶تا بهمن ۷۷، نماینده مجلس ششم و عضو هیئت رئیسه مجلس از سال ۷۹تا ۸۲و همچنین عضو شورای عالی خبرگزاری جمهوری اسلامی از ۷۶تا ۸۴و شورای نظارت بر صدا و سیما از سال ۷۹تا ۸۱بود.

 

 

منابع

1- پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰

2-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

3-[http://www.araku.ac.ir/gims/commonfiles/gpage.php?domain=cityofarak جغرافیای تاریخی استان مرکزی]

4-از فرهنگ جغرافیایی ایران ج ۲).

5-مهرالزمان نوبان. نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان. چاپ اول. تهران: انتشارات ما، ۱۳۷۶. ۳۵۵. شابک‎۹۶۴-۶۴۹۷-۰۰-۴.

6-فراهانی، هوشنگ. افسانه‌های مردم فراهان. آوای کلار، 1390.

 شهرستان کمیجان یکی از شهرستانهای تابعه استان مرکزی است.[1] مرکز آن شهر کمیجان است که در ۹۶کیلومتری شهر اراک قرار دارد. ترکی و تاتی زبان‌های اصلی مردم منطقه هستند[2][3][4][5].

در سال ۱۳۸۱وفس.[6]به مرکزیت کمیجان حذف شده و شهرستان کمیجان ایجاد شد این شهرستان در حال حاضر دارای فرمانداری و دانشگاه آزاد اسلامی واحد کمیجان و ارگانهای مختلف می‌باشد. شهرستان کمیجان در همسایگی استان همدان قرار گرفته است.

تقسیمات کشوری

شهرستان کمیجان از دو بخش با نامهای بخش مرکزی و بخش میلاجرد تشکیل یافته است و جمعاً چهار دهستان به شرح زیر دارد:

    بخش مرکزی

        دهستان اسفندان

        دهستان وفس

    بخش میلاجرد

        دهستان خسروبیگ

        دهستان میلاجرد

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان کمیجان در سال ۱۳۹۰برابر با ۳۹۳۴۰نفر بوده است که از این میان ۱۹۶۹۶نفر مرد و بقیه زن بوده‌اند. این شهرستان ۱۱۱۷۴خانوار دارد.[7]

آثار تاریخی و مراکز تفریحی

از آثار دیدنی در منطقه می‌توان به غار ورد در شمال کمیجان، غار قلعه جوق در روستای چهرقان و منطقه سیاحتی وفس و تپه معروف و باستانی قلعه تپه میلا جرد در شهر میلاجرد اشاره کرد.

از دیگر مراکز تفریحی و گردشگری این شهرستان می‌توان به روستای فردغان از بخش بزرگ خنجین اشاره کرد. شرایط آب و هوایی این روستا در استان مرکزی کم‌نظیر و مناطق دیدنی بسیار دارد. امامزاده عبدالله نیز در این روستا واقع است.

این شهرستان دارای مناطق روستایی و دشت‌های باصفای بسیاری است که از آن جمله می‌توان از آمره، فامرین و بسیاری دیگر از مناطق روستایی اشاره نمود.

 

 

منابع

1- اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

2-اداره فرهنگ وارشاد اسلامی شهرستان کمیجان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

3-گونه‌های زبان تاتی، دونالد استیلو، ۱۹۸۱

4-ویژگی فرهنگی استان مرکزی

5-شهرستان کمیجان-اخبار استان مرکزی

6-پایگاه اینترنتی معاونت حقوقی و امور مجلس، مصوبات هیئت وزیران

7- پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰

 

شهرستان دلیجان یکی از شهرستانهای استان مرکزی است و مرکز آن شهر دلیجان است. نراق دیگر شهر آن است [1].

موقعیت و تقسیمات جغرافیایی

شهرستان دلیجان در طول جغرافیایی ۵۰درجه و ۱۶دقیقه تا ۵۱درجه و ۵دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۳درجه و ۴۲دقیقه تا ۳۴درجه و ۱۸دقیقه واقع شده شهر دلیجان به‌عنوان مرکز این شهرستان در ارتفاع ۱۵۳۰متری از سطح دریا قرار دارد

این شهرستان از شمال به استان قم و از جنوب به استان اصفهان و از شرق به شهرستان کاشان و از غرب به شهرستان محلات همسایه بوده و گستردگی‌این شهرستان نزدیک به ۲۵۰۰کیلومتر مربع می باشد و در کنار راههای پیوند دهنده چندین استان کشور است.این شهرستان در استان مرکزی از موقعیت ویژه‌ای برخوردار است و همین امر زمینه را برای تغییرات اجتماعی و فرهنگی در آن شهر فراهم آورده است و بدلیل همین عوامل‌این شهرستان در حال گذر از موقعیت کنونی به وضعیت صنعتی بوده و مردم آن فرایند شهروندی را تجربه می کنند.

تقسیمات کشوری

بر اساس تقسیمات کشوری شهرستان دلیجان دارای دو شهر دلیجان و نراق و یک بخش با نام بخش مرکزی، چهار دهستان و صد آبادی دارای سکنه‌است که از این تعداد ۲۹آبادی دارای ۲۰خانوار و بیشتر هستند. دهستانهای شهرستان دلیجان عبارت‌اند از:

    دهستان دودهک

    دهستان هستیجان

    دهستان جاسب

    دهستان جوشق

آب و هوا

شهرستان دلیجان در قلمرو آب و هوایی نیمه خشک قرار دارد و مرکز آن یعنی شهر دلیجان دارای زمستانهای سرد و تابستانهای نسبتاً گرم است. متوسط بارندگی عمومی حدود ۱۰۰میلی متر می‌باشد، که کمترین میزان بارندگی را در میان شهرستانهای استان است.

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان دلیجان در سال ۱۳۹۰برابر با ۴۸۹۸۶نفر بوده‌است که از این میان ۲۴۹۷۵نفر مرد و ۲۴۰۱۱نفر زن بوده‌اند [2].

سوغات شهرستان

نبات، حلوا، شکری، ارده، جوزقند، زعفران,ومحصولات کشاورزی ازقبیل هندوانه،خیار،خربزه وانار می باشد که محصولات کشاورزی تولید شده به علت نوع خاص آب و هواوزمین زراعی کیفیت بالایی دارند.

جاذبه‌های گردشگری

جاذبه‌های گردشگری این شهر شامل:

کاروانسرای دودهک

 پل شاه عباسی دودهک

 غار نخجیر در جاده دلیجان به نراق

آثار تاریخی شهر نراق شامل بازار

 آب انبار

مساجد

 بافت تاریخی و امامزاده‌ها است. غار چال نخجیر از دیدنی‌های بسیار جالب منطقه‌است. گوشواره‌های آهکی که بر روی طاق شکل گرفته، دارای اشکال بی نظیر است. وجود هر دو مسیر آبی و خشک در این غار، امکان پیاده روی و قایق سواری را بصورت توامان فراهم کرده‌است.

 

 

منابع

1-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

2-پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰

شهرستان محلات یکی از شهرستان‌های استان مرکزی است.

جغرافیا

این شهرستان از یک بخش به نام بخش مرکزیو دو دهستان تشکیل شده‌است. مرکز آن شهر محلاتاست [1].

مساحت این شهرستان ۳۷/۲۰۷۹کیلومتر مربع برابر با ۱/۷درصد کل استان با تراکم نسبی ۲۱نفر می‌باشد.

تقسیمات کشوری

• بخش مرکزی شهرستان محلات :
  • دهستان خورهه
  • دهستان باقرآباد
  • روستای ورین

نقاط شهری:

• شهر محلات
• شهر نیمور.

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان محلات در سال ۱۳۹۰برابر با ۵۳۳۸۱نفر بوده‌است.[2]

جاذبه های گردشگری

• آبگرم محلات
• منطقهٔحفاظت شدهٔهفتادقله واقع در شمال شهرستان محلات
• منطقه حفاظت شده موته واقع در روستای گل‌چشمه محلات
• پارک زیبای سرچشمه محلات واقع در شمال شهر محلات
• چنار۱۱۵۰ساله شهر محلات واقع در میدان چنار شهر محلات
• یخچال طبیعینیم‌ور واقع در شهر نیم‌ور
• انواع باغ‌های پرورش گل محلات واقع در مزارع گل جنوب محلات
• مجتمع آب درمانی و آبگرمطبیعی محلات واقع در روستای آبگرم محلات
• آتشکدهآتشکوه میل میلونه متعلق به زمان ساسانیاندر نیم‌ور.
• ستون‌های سنگی شهر باستانی خورههاز دوران اشکانیان.
• امامزاده یحیی و فضل‌الله محلات واقع در خیابان قندی محلات
• کوچه‌باغ‌های پولگان محلات واقع در میدان فرمانداری (منطقهٔپولگان)
• سد ساسانی نیم‌ور واقع در رودخانه قمرود
• پل قدیمی باقرآباد واقع در روستای باقرآباد محلات
• غار آزاد خان واقع در روستای سنجی‌باشی محلات
• غار سوراخ گاو واقع در خورهه محلات
• غار چال‌شغال در روستای آتش کوه نیم‌ور
• غار یکه‌چاه واقع در روستای یکه‌چاه محلات
• غار باباجابر واقع در روستای جودان محلات
• غار شاه‌بلبل واقع در خورهه محلات

اقتصاد

فعالیت عمده شهرستان محلات پرورش گلهای تزئینی، بافت های کشباف زمستانی، تولید حلوا شکری و محصولات کنجدی، صنایع سنگهای ساختمانی است.

 

منابع

1-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

2-  پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰

شهرستان خنداب یکی از شهرستان‌های تازه‌ تأسیس در استان مرکزی  است.[۱]بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت بخش خنداب در سال ۱۳۹۰ برابر با ۵۸۲۶۲ نفر بوده‌است که از این میان ۵۳۶۱۰ نفر نفر مرد و ۵۳۷۵۸ زن بوده‌اند. این شهرستان ۳۳۳۴۷ خانوار دارد.[۲]

این بخش در سال ۱۳۸۶به شهرستان ارتقا یافت وهم اکنون یازدهمین شهرستان استان مرکزی به حساب می‌آید.[نیازمند منبع] شغل اصلی ساکنان این منطقه کشاورزی وباغداری می‌باشد کارخانه تولید آب سنگین خنداب در ۵کیلومتری این شهرستان واقع شده‌است. در گذشته‌ای نچندان دور یک رود خانه به نام قره چای از میان این شهر عبور می‌کرده که به دلیل استفاده‌های بیش از حد روستاییان و آب سنگین، سطح آب زیر زمینی کاهش یافته و به یک رود خانه فصلی تبدیل شده است.

خنداب از سه محله تشکیل شده‌است خنداب، قلعه خنداب و حصار خنداب که اکثراً به زبان ترکی تکلم می‌کنند[۳] منطقه شراء که وجه تسمیه آن به معنی شاه راه وچراء به معنی چراگاه وچهار راه می‌باشد که در گذشته جاده‌ای از شرق به غرب این بخش وجود داشته که جاده خرم‌آباد، بروجرد بوده‌است.[۴]

مهمترین محصول این منطقه انگور می‌باشد که به صورت کشمش فراوری شده و به کشورهای دیگر صادر می‌شود. باغات سیب وگوجه وهلواز دیگر محصولات این منطقه است. همچنین لوبیا، گندمو یونجه کشت می‌شود. دراین منطقه اکثر باغداران انگور محصولات خود را به صورت تیزاب کشمش می‌کنند و به کارخانه‌های غربال گری و تولید کشمش جهت صادرات به کشورهای دیگر می‌فرستند. درگذشته نچندان دورمردم این منطقه معمولاً به صورت خود کفا امرار معاش می‌کردند از کشت تمام محصولات صیفی جات، غلات و گندم تا پخت نان و پرورش حیوانات خانگی برای استفاده از لبنیات و گوشت و پشم در گذشته زنان علاوه بر خانه دارو نگهداری حیوانات خانگی به بافتن فرش دستی نیز علاقه می‌ورزیدند اما با گذشت زمان، صنعتی شدن، و ارتقا این بخش به شهرستان فقط در بعضی از مناطق کوچک این شهرستان می‌توان بافت قبلی و زندگی روستایی را مشاهده کرد. این شهرستان هم اکنون دارای مراکز عالی و دانشگاهی معتبر نیز می‌باشد. این شهرستان از ۴دهستان و دو شهر تشکیل شده است شهرهای خنداب و جاورسیان و دهستان‌های جاورسیان سنگ سفید اناج خنداب دهچال و پیش از اینکه به مرکز شهر تبدیل شود چندسالی جزو بخش وفس وپیش از آن سالهای زیادی جزو بخش اناج بوده است.

 

 

منابع

1-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

2-درگاه ملی آمار

3- http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=20854

4- مرکز تجارت خارجی استان مرکزی

خمین یکی از شهرهای استان مرکزیاست که در جنوبی‌ترین قسمت این استان و در همسایگی شهرهای شازند، اراک، محلات، گلپایگان، الیگودرزو ازناواقع شده‌است. زبان و لهجه رایج در منطقه فارسیاست،[1]همچنین این شهر زادگاه حضرت امام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران است.

جمعیت

جمعیت   ۷۰٬۰۵۳ نفر [2]

نامگذاری

• شهرستان خمینرا در گذشته کَمَره می‌نامیدند و نام خمین از ۲۰۰سال پیش به مرکز کمره اطلاق می‌شده‌است. در کتاب تاریخ قم به قلم سید جلال‌الدین تهرانی، خمین به صورت واژه «خمی‌هن» نوشته شده‌است. همچنین برخی ریشه نام را «خومیهن» می‌دانند که مرکب از دو کلمه «خو» به معنای خوب و «میهن» به معنای سرزمین است.[3]
• بخش بزرگی از ایران در متون جغرافیای اسلامی به نام عراق عجمنامیده شده‌است. بعدها قسمت وسیعی از عراق عجم را تیمرهنام نهادند. از منابع محدود چنین بر می‌آید که شهرت تیمره و خمین، پیش از اسلام و قرون اولیه اسلامی بیش از دوره‌های بعد بوده است و آخرین منابعی که در آن از تیمره نام برده شده مربوط به قرن پنجم و هفتم هجری است و پس از آن تا چهار صد سال منابعی که روشنگر وضعیت ناحیه باشد در دست نیست.[4]
• برخی خُمین را معرب هُمایون می‌دانند. بر پایهٔاسطوره‌های ایرانیاین شهر به دست همای دختر بهمنساخته شد.[5]

اقلیم

متوسط بارندگیدر خمین ۵/۳۱۰میلی‌متر است که سال ۸۱–۸۰با بیش‌ترین مقدار بارندگی ۲/۴۸۶میلی‌متر و سال ۷۸–۷۷با ۰/۱۴۴میلی‌متر کم‌ترین میزان بارش سالیانه در شهر ثبت شده است.

میانگین سالانه دمایخمین ۴/۱۲درجه سانتی گراد است. ماه تیربا میانگین ۲/۲۵درجه سانتی گراد گرم‌ترین و ماه دیبا میانگین ۳/۰درجه سانتی گراد سردترین ماه سال است.

میانگین رطوبتسالیانه خمین ۵۱در صد است. ماه دی با میانگین ۶۳درصد مرطوب‌ترین و ماه شهریور با میانگین ۲۸درصد خشک‌ترین ماه سال است. باد غالب خمین، شمال غربی (۲۷۰درجه) غربی و بیش‌ترین سرعت بادثبت شده ۹۰کیلومتر در ساعت در اردیبهشت ۱۳۸۱و فروردین ۱۳۸۲گزارش شده است.

اقلیم خمین بر اساس روش دومارتننیمه خشک و بر اساس روش آمبرژهنیمه خشک و سرد است.[6]

زبان و لهجه

خمین دارای هفت دهستان است. دو دهستان گله زن و صالحان فارس، سه دهستان خرمدشت، آشناخور و رستاق لر، و دو دهستان حمزه لو و چهارچشمه ترک زبان می‌باشند.[نیازمند منبع]

زبان و لهجه رایج در منطقه فارسیو در قسمت‌های غربی لریاست.[7]

مراکز درمانی

• بیمارستان امام خمینی
• بیمارستان زینب کبری
• درمانگاه خیریه
• درمانگاه تأمین اجتماعی
• درمانگاه بسیج

پارکها و فضای سبز

• پارک کوه بوجه: این پارک در جنوب شهر قرار دارد و دارای تأسیسات تفریحی و رفاهی است.[8]
• پارک مدرس
• پارک مادر
• پارک لاله
• پارک شهید بهشتی
• پارک بابا احمد
• پارک بانوان

اقتصاد و صنعت

شهرستان خمین از نظر اقتصاد و صنعت زیاد پیشرفته نیست و از کارخانه آرد و سیلوی آفتاب هفت سوارانمی‌توان به عنوان بزرگ‌ترین کارخانه این شهرستان یاد کرد و همچنیین این شهرستان دارای شهرک صنعتی نیز می‌باشد

آموزش عالی

دانشگاه پیام نور

دانشگاه آزاد اسلامی ودانشکده سما و واحد علوم وتحقیقات (در سطح کارشناسی ارشد)

دانشگاه جامع علمی کاربردی

دانشگاه علوم پزشکی

دانشکده علوم ومعارف قرآنی و مؤسسه قرآنی

دانشکده آموزش عالی آفتاب

گردشگری

از جمله گردشگرگاه‌های خمین می‌توان به تیمچه بازار خمین، مسجد جامع خمینو قلعه سالار محتشم، باغ شهابیهو امامزاده ریحان اشاره کرد.[9] از جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی تاریخی، مذهبی شهر خمین می‌توان به پارک جنگلی و کوه بوجه، قلعه سالار محتشم، عمارت کشاورز صدر (روستای جعفرآباد)، موزه مردم‌شناسی، شبستان مسجد جامع، بازار سرپوشیده، باغات گل، سنگنگاره‌های تیمره، امامزاده خدیجه خاتون (روستای حشمتیه)، کبوتر خانه‌ها، حسینیه آقا خان، آسیاب آبی، محراب فضل و یحیی، امامزاده حسن (روستای طیب آباد) بیشه علی شهر قورچی باشی، امامزاده سلیمان و ابوالفتح (روستای دهنو)، بقعه محمد مالک اشتر (روستای گوشه محمد مالک)، بقعه آقا سید علی (روستای پشتکوه)، غارهای انجدان، بقعه شاه قلندر و شاه قریب، کاروانسرای شاه عباسی، کارخانجات نخ طلا، امامزاده ابوطالب، امامزاده اسماعیل، امامزاده عبدالعلی (روستای ریحان)، امامزاده عبداله (روستای گودرز)، امامزاده اهل ابن علی درکیلومتر ۲۰جاده خمین_اراک (روستای امامزاده)، و... اشاره کرد. پیشهٔاکثر مردم خمین کشاورزی و دامپروری است[نیازمند منبع]. از محصولات خمین لوبیا، عسل، انگور، سیب زمینی و پیاز، لبنیات، خشکبار، همچنین مرغوبترین زعفرانهای دنیا را می‌توان نام برد.

همچنین از روستاهای این شهرستان می‌توان به روستای سکانه، اسفنجه، ککه، فرفهان، میوران، دانیان، جعفرآباد، رباط علیا، رباط مراد، اشوقه، ریحان، گوشه محمد مالک، گلدشت (شهابیه)، فرنق، ورآباد، میشیجان، خوگان، خراوند، دهنو، پشتکوه، حشمتیه، حاجی‌آباد، خان آباد، نیشهرو... اشاره نمود.

شهر خمین زادگاه حضرت امام خمینی (ره) است. بیت قدیمی وی در این شهرستان واقع است. این بیت وسعت زیادی دارد و از چندین حیاط تشکیل شده‌است که از طریق حوض‌هایی به شکل دایره، قلب و مانند از همدیگر تفکیک می‌شوند.

سنگ نگاره‌های تاریخی شهرستان خمین

سنگ نگاره‌های جوباده

سنگ نگاره‌های خوگان

سنگ نگاره‌های دره کنده‌ها

سنگ نگاره‌های سرکوبه

سنگ نگاره‌های قارادره

سنگ نگاره کاروان شتر

کلیسا و درمانگاه تاریخی لیلیان

قلعه‌های تاریخی شهرستان خمین

تپه قلعه دورتپه

قلعه رباط آغاج

قلعه قره سی

گورستان

قلعه محمد قلی[10]

عمارت امیر مفخم بختیاری

عمارت کشاورز صدر

غار زاغه بزرگه

کبوترخانه ها(کبوترخانه امیرآباد-کبوترخانه رباط مراد-کبوترخانه طنجران-کبوترخانه فشارود-کبوترخانه یوجان

گورستان‌های تاریخی شهرستان خمین

تپه گورستان چغاسیف‌الدین

تپه گورستان خارونصرآباد

گورستان ارامنه لیلیان

گورستان دانیان

گورستان رباط علیا

گورستان قلعه محمد قلی

محوطه‌های تاریخی شهرستان خمین

محوطه تاریخی سرکوبه

محوطه تاریخی قارا دره

محوطه تاریخی ورونه

محوطه جو باده

حمام تاریخی

حمام لکان

 امامزاده‌های تاریخی شهرستان خمین

امامزاده اسماعیل یوجان- امامزاده طیب‌آباد

سدهای تاریخی شهرستان خمین

سد خاکی رضاآباد

 

 

منابع

1-«معرفی شهرستان خمین». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی، ۱۶تیر ۱۳۹۳

2-نتایج سرشماری سال ۱۳۹۰». معاونت برنامه‌ریزی استانداری خراسان جنوبی (به نقل از مرکز آمار ایران)، ۱۹اردیبهشت ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۹اردیبهشت ۱۳۹۲.

3-مهرالزمان نوبان. نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان. چاپ اول. تهران: انتشارات ما، ۱۳۷۶. ۱۹۷. شابک ‎۹۶۴-۶۴۹۷-۰۰-۴.

4-       http://www.iaukhomein.ac.ir/index.php/2012-01-30-09-02-01

5-        http://www.markazimet.ir/farsi/eghlimo.htm

6- «معرفی شهرستان خمین». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی، ۱۶تیر ۱۳۹۳.

7-پایگاه خبری دیار آفتاب

  http://www.aftabir.com/articles/view/social/tourism/c4c1178968743_khomin_p1.php/

8-نگاهی-به-جاذبه-های-گردشگری-شهرستان-خمین

9-پناهگاه زیرزمینی تهیق

10-  «نماینده قم: طرح انتقال آب'دز'، رؤیای مردم این استان را محقق می‌کند» ‎(فارسی)‎. خبرگزاری ایرنا، ۲۷فروردین ۱۳۹۰. بازبینی‌شده در‎۲اردیبهشت ۱۳۹۰.

شهرستان شازند (درگذشته شهرستان سربند) یکی از شهرستان های استان مرکزی است. مرکز این شهرستان، شهر شازنداست که در ۳۳کیلومتری جنوب غربی اراکقرار دارد.[1] این شهرستان با استان‌های همدانو لرستانهم‌مرز است و دارای آب و هوای کوهستانی است. مردم شازند بیشتر با گویش لری ثلاثیگفتگو می‌کنند.[2] دارای صنایع مهمی از جمله پالایشگاه، پتروشیمی، نیروگاه برق و کارخانهٔقند و کارخانه رنگ سازی روناس -است.

وجه تسمیه

شازند در قدیم ادریس آباد نام داشته‌است، بعد از احداث راه آهن و به واسطه نزدیکی به کوه شاه زنده، به شاه زنده معروف شده‌است. منظور از شاه (کیخسرو) پادشاه افسانه‌ای ایران در شاه نامه فردوسی و همچنین برگرفته از آئین زرتشتی ایران می‌باشد.

زرتشتیانمنطقه عقیده داشته‌اند که کیخسروو پهلوانان نامی ایران در این کوه از نظرها پنهان شده‌اند.

بعد از انقلاب، به واسطهٔ موج شاه ستیزی، نام شهرستان به آزاد شهر و سپس به شهرستان سربند تغییر یافت که اشاره به منطقه سربند در غرب این شهرستان دارد. سربند در اصل دهستانی از این شهرستان بوده، که اکثراً ترک زبان و مهاجر هستند. در زمان دولت سید محمد خاتمی و به کوشش نماینده شهر، نام این شهرستان به نام اصیل تر شازند برگشت.

آب و هوا

آب و هوای شازند سرد و کوهستانی است که تابستانهای معتدل و زمستانهای سردی را به همراه دارد. سردترین نقطهٔاستان مرکزی در این شهر است. قله شهباز بلندترین قله استان مرکزی در این شهر واقع شده که داری چشم‌انداز زیبا و طبیعت منحصر به فرد و یخچالهای فصلی می‌باشد که تا تیر ماه و مرداد ماه دوام داشته‌اند ولی هم اکنون به علت چرای دامها در این کوه به شدت آسیب دیده‌اند و همچنین به علت بارندگی فراوان در این شهر و روستاها و کوه‌های اطراف آن در منطقه‌ای بالاتر از بخش هندودر این شهرستان مکان مناسبی برای ایجاد پیست اسکی بوجود آمد که بعد از ساخت این پیست این منطقه در زمستان به عنوان یکی از جاذبه‌های توریستی شهر مطرح است. از دیگر جاذبه‌های توریستی شهرستان می‌توان به سراب عباس‌آباد اشاره کرد که حجم آبی که از زیر کوه می‌آید جالب توجه‌است و اخیراً باعث ایجاد پارک بزرگی شده‌است. از بناهای تاریخی این شهر می‌توان به امامزاده سهل بن علی و قدمگاه امام رضا (ع) اشاره کرد.

۴خرداد۱۳۸۷ یک کارخانه مواد شیمیایی و پتروشیمیدر این شهر منفجر شد و ۲۶نفر از کارگران زنده زنده در آتش سوختند و ۵۰نفر دچار آسیب جسمی بسیار شدید شدند.[3]

تقسیمات کشوری

این شهرستان دارای چهار بخش با نامهای بخش مرکزی، بخش سربندو بخش زالیانو بخش قره کهریزاست و در مجموع نه دهستاندارد:

• دهستانهای بخش مرکزیشهرستان شازند:
  • دهستان شاه زند
  • دهستان کزاز

نقطه شهری: شازند و آستانه

• دهستانهای بخش سربندشهرستان شازند:
  • دهستان هندودر
  • دهستان مالمیر

نقطه شهری: هندودر

• دهستانهای بخش زالیانشهرستان شازند:
  • دهستان پل دوآب
  • دهستان زالیان
  • دهستان نهرمیان

نقطه شهری: توره و شهر مهاجران

• دهستانهای بخش قره کهریزشهرستان شازند:
  • دهستان قره کهریز
  • دهستان کوهسار

نقطه شهری: شهباز

همچنین فرمانداری این شهرستان از نظر تعداد روستای تحت پوشش یکی از بزرگترین فرمانداریهای کشور می‌باشد.[نیازمند منبع] شهرستان شازند بر سر مسیرهای ترانزیتی غرب و جنوب واقع شده است؛ که مهم‌ترین این مسیرها مسیر ترانزیتی و بین‌المللی تهران - خوزستان می‌باشد. خط راه آهن سراسری شمال - جنوب نیز از این شهرستان عبور می‌کند. همچنین راه آهن در حال احداث کرمانشاه - اراک نیز از این شهرستان عبور می‌کند، که تا به حال قطعه اراک - ملایر راه اندازی شده است.

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان شازند در سال ۱۳۹۰برابر با ۱۱۷۷۴۶نفر بوده است.[4]

ارامنه شازند

در مورد تاریخچه شازند سندی در دست است (کلیسای جلفای اصفهان) که در زمان صفویان به دستور شاه عباس صفوی، ارامنه به این منطقه کوچانده شده‌اند و مردمان خود شازند (شهر شازند) در اصل از ارامنه بوده‌اند و اندکی هم از لرستان می‌باشد و ترک زبانان بیشتر در منطقه سربند ساکن اند. اولین ارامنه از طرف همدان به شازند آمده‌اند و در روستای جزنق ساکن شده‌اند و بعد به شازند آمده‌اند در خود شهر شازند (محله کلاوه - ازنا- عباس‌آباد - ادریس آباد) بیشتر ارمنی نشین بوده‌اند که محله کلاوه شش دانگ ارمنی - ازنا چهار دانگ ارمنی دو دانگ مسلمان -عباس‌آباد شش دانگ ارمنی و ادریس آباد سه دانگ ارمنی و سه دانگ مسلمان بوده است

در حال حاضر بیشتر ارامنه از شازند رفته‌اند و فقط چهار نفر باقی مانده‌اند در کلاوه و عباس‌آباد همه مهاجر هستند ولی در ازنا و شازند خانوادهای اصیل منطقه که از گذشته بوده‌اند وجود دارند مردم قدیمی این منطقه از ارامنه بسیار به نیکی یاد می‌کنند

کوه‌های شهرستان شازند

نام کوه‌های مهم شهرستان شازند و ارتفاع هر یک از سطح دریا به شرح زیر است:

قله شهباز با ۳۳۸۸متر بلندترین قله استان مرکزی در شهر شازند

کوه تخت ۳۱۱۸متر

کوه رازون هفته ۲۷۰۳متر

کوه عمارت ۲۴۵۰متر

کوه برآفتاب ۲۴۲۸متر

کوه نپند ۲۵۶۵متر

کوه میش آب ۲۹۲۵متر

کوه عرق چین ۲۹۲۷متر

کوه آوداش ۲۴۶۲متر

کوه سرو ۳۳۲۲متر

کوه سردره ۲۹۴۷متر

کوه سول دره ۲۶۶۳متر

کوه ازنا ۲۸۳۸متر

کوه مارون ۲۵۰۷متر

کوه شاه کیخسرو

صنایع

• پتروشیمی شازند
• نیروگاه حرارتی شازند
• پالایشگاه نفت امام خمینی شازند
• کارخانه قند شازند
• شهرک صنعتی شهید بابایی
• مجتمع کشاورزی بازنه

 

 

منابع

1-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳خ.

2-اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی

3- «غرامت می‌خواهیم». روزنامه سرمایه (بازنشر در کانون زنان ایرانی)، ۱۱خرداد ۱۳۸۷. بازبینی‌شده در ۱ژوئن ۲۰۰۸

4-پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰